Historia
Zakonnicy franciszkańscy sprowadzeni zostali do Żagania w 1284 roku, prawdopodobnie z inicjatywy księcia żagańskiego Konrada II Garbatego. Ich konwent odnotowany został w mieście w 1285 roku, choć pierwsze murowane zabudowania wzniesione zostały na przełomie XIII i XIV wieku. Prace budowlane rozpoczęto od prezbiterium kościoła, następnie wzniesiono jego nawę oraz umieszczone w dwóch skrzydłach pomieszczenia klauzury.
W 1486 roku wielki pożar miasta zniszczyć miał wszystkie żagańskie kościoły, w tym kościół klasztorny św. Piotra i Pawła. Odbudowę przeprowadzono w stylistyce późnogotyckiej do około 1495 roku, a w 1514 roku ufundowana została przez księcia żagańskiego kaplica Matki Boskiej Bolesnej. Już jednak w 1540 roku konwent franciszkański został rozwiązany, a klasztor przejęty przez ewangelików, którzy wyremontowali kościół dostosowując go do potrzeb nowego kultu (np. wstawienie empor do nawy, zmiana wystroju, dobudowanie wieży w 1604 roku).
W początkach drugiej połowy XVII wieku kompleks klasztorny na fali kontrreformacji przejęty został przez jezuitów, którzy chwilowo posiadali go już w latach 1632 – 1635. Nowi właściciele przeprowadzili barokową przebudowę klasztoru, a zwłaszcza zabudowań dawnej klauzury. W 1688 roku kościół i sąsiednie zabudowania spłonęły, co wymusiło naprawy i kolejne modernizacje, prowadzone do 1697 roku. W 1810 roku zakon jezuitów został skasowany, a kościół przejęty przez katolicką parafię. W 1851 oraz w 1956 roku miał miejsce remont zabytkowej budowli.
Architektura
Klasztor założony został we wschodniej części Żagania, w pobliżu miejskiego muru obronnego, po jego wewnętrznej stronie, między bramą Szpitalną (Kożuchowską) po stronie północnej a bramą Szprotawską na południu. Od zachodu sąsiadował z krótką ulicą połączoną z placem targowym oraz uliczką równoległą do miejskich obwarowań. Składał się z kościoła oraz usytuowanego po jego północnej stronie wirydarza, połączonego krużgankami ze skrzydłem zachodnim i północnym klauzury. Wschodniego skrzydła najprawdopodobniej nie zbudowano w średniowieczu i z tamtej strony klasztor zamykał miejski mur obronny.
Jednonawowy kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła założony został na planie wydłużonego, siedmioprzęsłowego prostokąta, z węższym, także mocno wydłużonym, czteroprzęsłowym prezbiterium po stronie wschodniej, zamkniętym ścianą prostą. Do prezbiterium od północy przystawiono dwuprzęsłową zakrystię, zaś w 1514 roku do północnej ściany nawy dostawiona została kaplica. Obie główne części kościoła opięto uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi znalazły się ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna wypełnione trójdzielnymi maswerkami (ich rytm w nawie został zmieniony w trakcie odbudowy z końca XV wieku). W korpusie nawowym część z przypór udekorowana została wnękami o zamknięciach w tzw. ośle grzbiety. Podział horyzontalny zewnętrznych elewacji wprowadziły jedynie gzymsy pod okapem dachu oraz cokół z profilowanym gzymsem w prezbiterium. Dwuspadowy dach korpusu od zachodu oparto na szczycie zdobionym blendami. Przypuszczalnie gotycki szczyt zdobił pierwotnie także wschodnią elewację prezbiterium.
Wejście do nawy z zewnątrz wiodło ostrołucznymi, profilowanymi portalami od południa i zachodu. Wnętrze nawy od prezbiterium oddzielono ostrołuczną arkadą tęczy. Ta pierwsza pierwotnie mogła być przykryta drewnianym stropem, prezbiterium zaś przypuszczalnie przykryte było sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Pod koniec XV wieku elewacje wewnętrzne korpusu podzielono półośmiobocznymi filarami przyściennymi, podpierającymi późnogotyckie sklepienie sieciowe. Sklepienie sieciowo – kryształowe o innym układzie żeber założono w prezbiterium, gdzie nadwieszono je na wspornikach i służkach o trzonach spiralnie wyżłobionych, z kostkowymi kapitelami zdobionymi płaskorzeźbionymi motywami roślinnymi.
Stan obecny
Kościół klasztorny został częściowo przekształcony w okresie nowożytnym. Najbardziej rzucającymi się w oczy zmianami są podwyższone mury korpusu nawowego oraz barokowo – klasycystyczna wieża przysłaniająca fasadę. Ponadto poszerzona została część okien, a także przebito nowe otwory o odcinkowych zamknięciach. Maswerki były wymieniane i odnawiane w XIX stuleciu. Na miejscu średniowiecznej klauzury znajdują się dziś zabudowania nowożytnego kolegium. Z ich gotyckich elementów zachowała się tylko ściana wschodnia oraz fragment krużganka. W kościele zachowały się dwa gotyckie portale w nawie oraz późnogotyckie sklepienia w nawie i prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk, red. S.Brzezicki, C.Nielsen, Warszawa 2006.