Historia
Pierwsza wzmianka o zamku Frankenstein odnotowana została w 1321 roku, kiedy to wystawiony został dokument w obecności kasztelana ząbkowickiego. Jego budowę rozpoczął prawdopodobnie książę Bernard świdnicki na początku XIV wieku lub być może jeszcze pod koniec XIII wieku książę Bolko I Surowy, fundator wielu zamków w księstwie świdnickim, zmarły w 1301 roku.
W 1335 roku zamek przetrwał oblężenie wojsk czeskich, a w następnym roku został zastawiony Luksemburgom przez Bolka II. Ostatecznie został im sprzedany wraz z miastem przez syna Bolka, Mikołaja Małego. Od tamtego momentu stanowił siedzibę starostów królów czeskich. W czasie wojen husyckich zamek ząbkowicki został zniszczony, po czym już przez nowych właścicieli zmodernizowany i umocniony. W połowie XV stulecia stał się własnością synów króla czeskiego Jerzego z Podiebradów. Zaatakowany przez mieszczan wrocławskich, świdnickich i nyskich został w 1468 roku uszkodzony. W 1489 roku był oblegany przez kilka miesięcy przez króla węgierskiego Macieja Korwina. Zdobyty, pozostał w jego posiadaniu do 1490 roku. W latach 1522–1532 Karol I, książę ziębicki, rozebrał częściowo mury i przebudował zamek w stylu renesansowym. Budowniczym tego obiektu prawdopodobnie był znany architekt Benedykt Rejt (w źródłach odnotowano sprowadzenie z Pragi mistrza Benedykta).
W pierwszej połowie XVII wieku upadek zamku przyniosła wojna trzydziestoletnia. Był on oblegany i zdobyty przez wojska cesarskie w 1632 roku, a następnie ostrzelany i zajęty w 1646 roku przez Szwedów, którzy wysadzili w powietrze część obwarowań, a pomieszczenia po splądrowaniu zniszczyli. W trzeciej ćwierci XVII wieku próby częściowej odbudowy zamku podejmowali miejscowi starostowie ziemscy, ale został on ostatecznie opuszczony w 1728 roku, a jego stan jeszcze pogorszył pożar z 1784 roku. W okresie międzywojennym na zamku działało muzeum regionalne i schronisko turystyczne.
Architektura
Pierwotne, gotyckie założenie zamkowe było nieregularne, zapewne owalne, o wymiarach około 55 x 45 metrów. W obręb murów brama prowadziła przypuszczalnie od strony wschodniej. Na dziedzińcu znajdowała się w zachodniej części studnia oraz zabudowania mieszkalno – gospodarcze, zapewne dostawione do muru obronnego. Obwarowania zamku włączono w południowo – zachodni narożnik fortyfikacji miejskich (wzmianka z 1376 roku o „castrum civitatis”).
Prawdopodobnie w drugiej połowie XV wieku w południowej części dziedzińca wybudowano późnogotycki dom mieszkalny. Budynek ten miał w 1504 roku otrzymać formę trójkondygnacyjnego pałacu z wieżą na osi fasady, zaopatrzoną w maswerkowy detal architektoniczny. Na drugim piętrze wieża posiadała monumentalną ostrołuczną arkadę otwartą do wnętrza budynku, co mogłoby wskazywać na funkcjonowanie tam kaplicy zamkowej. Wschodnią partię dawnego muru obronnego zastąpiono nowymi zabudowaniami zawierającymi w sobie wieżę bramną.
Przebudowa z XVI wieku utworzyła z zamku założenie czworoboczne o wymiarach 65 x 70 metrów. W dwóch narożnikach usytuowane zostały trójkondygnacyjne, cylindryczne basteje, w narożniku północno – wschodnim smukła wieża schodowa, natomiast pośrodku skrzydła wschodniego czworoboczna wieża bramna. Dziedziniec otoczony był drewnianymi krużgankami. Od strony zewnętrznej zamek otoczony był pierścieniem umocnień ziemnych, dodatkową linię obrony stanowiły też ściany skrzydeł mieszkalnych ze strzelnicami na poziomie piwnic i na poddaszu. Mury zamku poprzedzała głęboka sucha fosa.
Skrzydło północne zamku z powodu śmierci księcia Karola I prawdopodobnie nie zostało ukończone. Życie codzienne toczyło się w skrzydle południowym, a dworskie ze swym rozbudowanym ceremoniałem w skrzydle wschodnim. Mieściło ono dwie sale o wymiarach po 9 x 22 metry, na wysokim parterze i piętrze. Rozciągały się one pomiędzy wieżą bramną i basteją. Dolna aula być może posiadała sklepienie, górna zwieńczona była drewnianym stropem. Skrzydło zachodnie na parterze mieściło kuchnię. Natomiast w górnych pomieszczeniach w skrzydłach zachodnim i południowym urządzono prywatne komnaty mieszkalne. Świadczyłoby o tym wiele niezależnych wejść z dziedzińca, dostępnych za pomocą ganku lub schodów. Ozdobny portal w sąsiedztwie wieży przy skrzydle południowym wiódł do największej, centralnie położonej sali o wymiarach 16,5 na 7,5 metra. Sąsiadowały z nią dwie izby boczne o średniej wielkości. Wschodnia z nich ogrzewana była kominkiem, a zachodnia miała dostęp do latryny. Jeszcze dalej na wschód znajdowały się dwie, małe sklepione komory z wykuszem ustępowym. Całość uzupełniał alkierz w wieży i przedsionek.
Stan obecny
Zachowany do dzisiaj XVI-wieczny, renesansowy zamek, obecnie utrzymywany i konserwowany jest jako trwała ruina. Przetrwała wieża bramna, wieża południowa, mury na całym obwodzie i częściowo narożne basteje. Pozostałością po pierwszej budowli z XIV wieku jest wybrzuszenie na południowej ścianie, stanowiące linię murów średniowiecznej budowli. Zabytek jest ogólnie dostępny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Atlas historyczny miast polskich. Tom IV Śląsk, red. R.Czaja, M.Młynarska-Kaletynowa, zeszyt 17 Ząbkowice Śląskie, Toruń 2016.
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.