Historia
Pierwsze mury obronne w Ząbkowicach (Frankenstein) wzniesiono w momencie założenia miasta w drugiej połowie XIII wieku. Początkowo były to obwarowania ziemno-drewniane, w części tylko zbudowane z kamienia łamanego. Wykrystalizowanie się układu przestrzennego miasta nastąpiło w latach 1300 – 1400 i wówczas w miejsce fortyfikacji drewnianych i kamiennych postawiono mury z cegły. Wtedy też zapewne zbudowano cztery bramy miejskie na drogach wylotowych z miasta.
Trzeci etap rozbudowy miejskich fortyfikacji przypadł po najeździe husytów w 1428 roku, a kolejna rozbudowa i modernizacja murów miejskich miał miejsce w latach 1504 – 1516, gdy z inicjatywy księcia Karola I Podiebradowicza przystosowano je do użycia broni palnej. Powstały wtedy baszty łupinowe (wykuszowe) ze strzelnicami, skąd można było prowadzić ogień wzdłuż kurtyn. W 1524 roku książę rozpoczął przebudowę zamku w stylu renesansowym na miejscu dawnego, mocno uszkodzonego zamku gotyckiego. Wówczas zapewne postanowiono włączyć go w obręb miejskich obwarowań jako ich istotny element i zmieniono przebieg murów na odcinku od bramy Lochowej, przesuwając go bardziej w kierunku zachodnim. Ostatni etap rozbudowy miejskich fortyfikacji przypadł na lata 90-te XVI wieku i polegał na wybudowaniu niższego, zewnętrznego pierścienia.
W drugiej połowie XVIII wieku mury stały się przestarzałe, nieprzydatne i powoli popadały w ruinę. Na początku XIX stulecia rozpoczęto trwający kilkadziesiąt lat proces ich rozbiórki. Wpierw usunięto bramy miejskie by ułatwić komunikację, zaś w 1898 roku wydano zezwolenie na wyburzenie części murów. Ponadto do początku XX wieku zasypano fosę. Prace rozbiórkowe kontynuowano w latach 1900 – 1902, a nawet w okresie 1930 – 1931.
Architektura
Miasto założone zostało na płaskowyżu stanowiącym wysunięty punkt Wzgórz Szklarskich, o opadających zboczach otoczonych mokradłami i rozlewiskami rzek oraz strumieni. Na południu stoki schodziły ku Budzówce, na zachodzie zwracały się ku dolinie strumienia Jadkowa (niegdyś nazywanego Węża), od wschodu zaś łagodniej obniżały się do doliny strumienia Zatoka. Wyraźne zróżnicowanie wysokości terenu w obrębie miasta średniowiecznego odzwierciedliły nazwy części jego placu rynkowego: Ober- i Niederring. Najsłabiej chronioną naturalnymi warunkami ternu częścią miasta był odcinek północny.
Najstarszy obwód obwarowań był czworokątnym pierścieniem o wymiarach 200 na 400 metrów. Mur obronny nie był wówczas wzmocniony basztami, a do miasta prowadziły cztery bramy. W pierwszej połowie XIV wieku obwarowania powiększono w kierunku północno – wschodnim, włączając w obręb murów m.in. kościół i klasztor Dominikanów. Na południu Ząbkowice poszerzyły się o tzw. Nowe Miasto, które powstało przed bramą Ziębicką, ale poza murami pozostał jeszcze szpital św. Jerzego. Ostatecznie miasto zamknięto nieregularnym obwodem fortyfikacji, w planie zwężającym się po stronie południowo – zachodniej, gdzie usytuowany był w narożniku zamek. Blisko obwarowań znajdował się kościół farny po stronie zachodniej oraz klasztor dominikański na północy. W środku miasta usytuowany był prostokątny plac rynkowy. Prawdopodobnie na dużej części obwodu Ząbkowice otaczała uliczka podmurna.
Od XV wieku mur obronny posiadał nowe strzelnice przystosowane do użycia ręcznej broni palnej, przebite w prostym, zadaszonym przedpiersiu. Kurtyny muru wzmacniały półcylindryczne baszty i pogłębione fosy. Rozbudowa z XVI doprowadziła do powstania dwóch pierścieni obwarowań. Pierwszego, wewnętrznego o wysokości około 8 metrów i grubości około 1 metra, z rozmieszczonymi co 50-60 metrów półokrągłymi basztami i drugiego, zewnętrznego, który znajdował się 10 metrów dalej w kierunku przedpola.
Nawodniona fosa zewnętrzna o szerokości około 20 metrów znajdowała się od strony wschodniej oraz od południa i północnego – wschodu. Od południa i zachodu dodatkowym zabezpieczeniem mogły być otaczające miasto strumienie. Pomiędzy murem zewnętrznym i wewnętrznym znajdowała się również kolejna wąska fosa. Ziemia wybrana przy kopaniu fosy posłużyła do podsypywania murów zewnętrznych grubym wałem, którego zadaniem było osłabienie skuteczności ognia artylerii.
Do miasta prowadziły cztery bramy: Wrocławska po stronie północnej, Kłodzka od południa, w pobliżu zamku, Świdnicka po stronie zachodniej i Ziębicka w części wschodniej. Szlak prowadzący od strony Wrocławia rozdzielał się przy bramie Wrocławskiej i uliczce podmurnej na dwie równoległe drogi, następnie biegł wzdłuż pierzei wschodniej i zachodniej rynku, by znów zmienić się w dwie równoległe ulice zbiegające się przy bramie Kłodzkiej. Na wysokości środka rynku wybiegały pod kątem prostym w stosunku do osi wzdłużnej dwie ulice, prowadzące do bramy wschodniej i zachodniej. Uzupełnieniem czterech bram były furty zlokalizowane przy basztach po stronie wschodniej obwodu.
Stan obecny
Najstarszym i najlepiej zachowanym do dziś fragmentem murów jest północno – wschodni odcinek muru biegnący przy ul. Sienkiewicza. Znajduje się tam m.in. baszta Gołębia, zabudowana od wewnątrz konstrukcją szkieletową. Pozostałe partie murów pochodzą z pierwszej połowy XVI wieku.
Wielką ciekawostką turystyczną i symbolem miasta jest Krzywa wieża, której obecne odchylenie od pionu wynosi ponad 2 metry. Być może pierwotnie była to baszta lub wieża bramna, która po przesunięciu murów miejskich w XIV wieku, zaczęła pełnić funkcję dzwonnicy kościoła parafialnego św. Anny. Zakończenie jej przebudowy nastąpiło prawdopodobnie w 1413 roku, a w 1598 wieża przechyliła się o 1,5 metra. Prawdopodobnie miały na to wpływ ruchy tektoniczne w pobliskim Bardzie lub też zwiększony ciężar nadbudowanej górnej części. Obecna forma jej górnych kondygnacji (biforia, krenelaż) jest efektem przebudowy z drugiej połowy XIX wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Atlas historyczny miast polskich. Tom IV Śląsk, red. R.Czaja, M.Młynarska-Kaletynowa, zeszyt 17 Ząbkowice Śląskie, Toruń 2016.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.
Przyłęcki M., Mury obronne miast Dolnego Śląska, Wrocław 1970.