Historia
Budowa zamku wyszogrodzkiego, początkowo w formie obwarowań drewniano – ziemnych, związana była prawdopodobnie z działalnością księcia Konrada I mazowieckiego w pierwszej połowie XIII wieku. Po raz pierwszy w źródłach pisanych pojawił się on w 1239 roku w dokumencie wystawionym przez Bolesława I Konradowica, w którym napisano „… datum in Wissegrode…”. Ten sam władca wystawił jeszcze w tym samym roku dokument wzmiankujący pierwszego kasztelana wyszogrodzkiego o imieniu Paweł. Ważna rola zamku i jego spore walory obronne poświadczone zostały w 1241 roku, gdy w czasie najazdu mongolskiego, książę ruski Daniel wraz z bratem udał się na Mazowsze do Bolesława i na czas pobytu otrzymał od niego właśnie Wyszogród.
Przebudowa grodu, czy też pierwotnego drewniano – ziemnego zamku w założenie murowane przeprowadzona została pod koniec XIV wieku i na początku XV stulecia. Być może prace te rozpoczęto w latach panowania Siemowita III, dzierżącego Wyszogród w okresie 1370 – 1381, końcowe działania natomiast nastąpić mogły za księcia Janusza Starszego, pana na Wyszogrodzie od 1381 do 1429 roku oraz za księcia Bolesława IV w latach 1429 – 1454. Z tym ostatnim władcą wiąże się budowę na zamku murowanego domu mieszkalnego, który mógł zostać ufundowany po 1443 roku, po zawarciu związku małżeńskiego księcia z Barbarą Aleksandrówną. Dla księżnej zamek wyszogrodzki był bowiem oprawą posagową, a po śmierci męża najpewniej główną rezydencją aż do 1474 roku. Wówczas to księżna zgodziła się w zamian za miasta Błonie i Piaseczno oraz osiem wsi i stałą rentę ustąpić z Wyszogrodu oraz ze związanych z zamkiem dóbr.
Po 1488 roku, wraz ze zrzeczeniem się ziemi warszawskiej i po otrzymaniu pieniężnej rekompensaty od Konrada III, Wyszogród przeszedł w ręce księcia płockiego Janusza II, który dołożył go do swej tytulatury. Dzierżył on zamek do swej śmierci w 1495 roku, lecz nie podejmował żadnych wydatków na rozbudowę. Następnie Wyszogród powrócił w ręce Konrada III stając się wysuniętym ku północy ośrodkiem niezależnego Mazowsza graniczącego z przejętą przez królestwo polskie ziemią płocką, płońską, wiską, zawkrzeńską i sochaczewską. Pomimo postanowień polsko – mazowieckich zjazdów z lat 1496-1497, według których po śmierci Konrada III ziemia wyszogrodzka miała przejść do Korony, zabiegi księżnej Anny, niechęć mazowieckich możnych oraz spolegliwość króla Aleksandra pozwoliły zamkowi pozostać w granicach Mazowsza. Dopiero wraz ze śmiercią ostatnich książąt: Janusza III i Stanisława, w 1526 roku ziemia wyszogrodzka inkorporowana została przez Polskę i włączona do województwa mazowieckiego. Zamek stał się wówczas siedzibą starosty i urzędu grodzkiego. Pierwszym starostą był kasztelan warszawski Piotr Kopytowski herbu Kościesza, piastujący urząd do śmierci w 1543 roku.
W 1545 roku Wyszogród wraz z innymi mazowieckimi zamkami nadany został przez Zygmunta Starego małżonce, królowej Bonie Sforzy, która wyznaczyła jako starostę Arnolfa Uchańskiego, od 1562 roku wojewodę płockiego. Wyszogród wszedł wówczas w okres prosperity gospodarczego, choć sam zamek od początku XVII wieku zaczął już podupadać, szczególnie jego wschodni gotycki budynek mieszkalny, porzucony na rzecz nowszej kamienicy zachodniej z pierwszej połowy XVI wieku. W złym stanie były także mury obronne oraz wieża główna – bergfried, przy czym ich destrukcja przyspieszana mogła być problemami statycznymi i niestabilnymi stokami wzgórza zamkowego. Upadek zamku związany mógł być z wojną polsko – szwedzką z lat 1656 – 1660, w czasie której wojska Karola Gustawa dwukrotnie przechodziły przez Wyszogród, a pod koniec stacjonowały tam wojska habsburskie. Jego całkowite opuszczenie nastąpiło najpóźniej około przełomu lat 50 i 60-tych XVIII wieku.
Architektura
Zamek usytuowano na wschodnim, prawym brzegu Wisły w pobliżu przeprawy, na wzgórzu opadającym wysokimi skarpami ku rzece. Od reszty terenu oddzielony był jarami i parowami oraz poprzecznym przekopem, nadającymi założeniu znacznych walorów obronnych.
Najstarsze obwarowania składały się z owalnego w planie wału biegnącego blisko krawędzi skarp i otaczającego obszar około 20 x 40 metrów. Jego szerokości wynosiła około 15 metrów. Od strony wewnętrznego majdanu wał licowany był belkami, a co najmniej w górnej warstwie składał się z utwardzanego gliniastego nasypu, bez dodatkowej stabilizującej konstrukcji drewnianej. Jego korona wyniesiona była na około 6,5 metra w stosunku do dziedzińca. Wejście na wał wiodło drewnianymi schodami wyprofilowanymi w jego wewnętrznym boku w rejonie północno – zachodniego narożnika obwarowań, natomiast brama na dziedziniec prawdopodobnie znajdowała się po stronie zachodniej, czyli w miejscu gdzie za przekopem rozciągało się podgrodzie. Niewiele wiadomo o pierwotnej zabudowie wnętrza grodu. Udało się jedynie rozpoznać relikty drewnianego budynku o konstrukcji sumikowo – łątkowej lub przysłupowej, usytuowanego w północno – zachodniej części majdanu. Prawdopodobnie był on warsztatem szewsko – rymarskim, sąsiadującym z innymi podobnymi zabudowaniami gospodarczymi, natomiast wschodnia część majdanu zarezerwowana była na zabudowania rezydencjonalne książęcego dworu. Te ostatnie na zasadzie analogii (Błonie, Stary Rypin) mogły mieć formę wieżową. Przyjmując, iż główny budynek był nieco większy, w obrębie wałów nie mogło znajdować się więcej niż około ośmiu budynków.
Zamek murowany wzniesiono na kamiennym fundamencie, wyżej natomiast z cegieł tzw. palcówek, łączonych wapienną zaprawą. Mur obronny otoczył obszar o planie wydłużonego trapezu o maksymalnych wymiarach około 35 x 65 metrów, a jego grubość była znaczna, dochodząca do około 2,5 metra. Już w pierwszym etapie budowy w linii krótkiej kurtyny południowo – zachodniej wzniesiono dwukondygnacyjną wieżę bramną, poprzedzoną drewnianym mostem. Północno – zachodnią część zamku zajęła ośmioboczna wieża główna, połączona z dwoma kurtynami muru i wysunięta poza obwód obronny nieco większą niż połowa częścią. Ochraniała ona drogę dojazdową do zamku i zapewne służyła jako miejsce ostatecznej obrony (bergfried).
W drugim etapie rozbudowy, być może w drugiej ćwierci XV wieku, po przeciwnej stronie wjazdu do zamku, we wschodniej, nieco węższej części dziedzińca, do muru dostawiono główny budynek mieszkalny. Prawdopodobnie zastąpił on starszą, jeszcze drewnianą budowlę rezydencjonalną. Po przebudowie otrzymał kształt trapezowaty o wymiarach około 11,5 x 25 metrów i wysokość czterech kondygnacji (w tym trzech nadziemnych). Piwnice pełniły funkcje magazynowe, parter mieścił zapewne spiżarnie i pomieszczenia gospodarcze, pierwsze piętro mogło mieć rolę administracyjno – publiczną, a najwyższe piętro charakter prywatnych komnat książęcych. Podział wnętrza prawdopodobnie na każdej kondygnacji przeprowadzony był w typowy dla średniowiecza układ trzech pomieszczeń umieszczonych w jednym trakcie.
Dziedziniec zamku odznaczał się sporymi różnicami wysokości. Teren mieszkalnej części wschodniej położony był nieco wyżej i opadał w stronę centralnej i zachodniej części wnętrza zamku. Oba dziedzińce wyłożone zostały brukiem, przy czym większa część zachodnia zastawiona była niedużymi budynkami o funkcjach gospodarczych, ulokowanymi głównie w pobliżu murów obronnych. Z XVI-wiecznych przekazów pisanych wiadomo, iż znajdowała się tam między innymi piekarnia oraz kuchnia, ta ostatnia umieszczona w budynku o boku długości około 8 metrów, wzniesiona w konstrukcji szkieletowej z pali wpuszczanych w drewnianą podwalinę osadzoną w kamiennym podłożu. Budynek kuchni prawdopodobnie poprzedzony był od południa podcieniowym daszkiem. W jej bezpośrednim sąsiedztwie, po wschodniej stronie stała spiżarnia, mieszcząca w południowo – wschodnim narożniku piwniczkę o wymiarach 1,7 x 2,2 metra i głębokości 1,5 metra. Wnętrze budynku wyłożono po części brukiem a po części drewnem. Ponadto na dziedzińcu musiały znajdować się stajnie, łaźnia, kwatery służby i załogi zamkowej oraz ufundowana w latach 1400-1434 kaplica św. Marii Magdaleny. Być może była ona murowana i wolnostojąca, mogła też znajdować się na piętrze wieży bramnej.
W pierwszej ćwierci XVI wieku wyrównano poziom dziedzińca całego zamku i ponownie pokryto go brukiem. Następnie do zachodniej kurtyny muru dostawiono nowy budynek mieszkalny (tzw. kamienica mniejsza) o wymiarach około 9,5 x 26 metra. Nie był on podpiwniczony, ale murowany, zbudowany na rzucie wieloboku, z prostą elewacją od strony dziedzińca. Pierwotnie zapewne była to budowla podzielona na dwie kondygnacje, z gospodarczym przyziemiem o trzech pomieszczeniach i urzędowo – reprezentacyjnym oraz mieszkalnym piętrem. Komunikację pomiędzy nimi zapewniać mógł drewniany ganek, choć na piętro można się prawdopodobnie było też dostać z wieży bramnej. Górne piętro miało układ półtraktowy z centralną sienią oraz przyległymi do niej od północy i południa komnatami. Najpewniej przed 1549 rokiem początkowy ganek został zastąpiony szkieletowym ryzalitem dostawionym od strony dziedzińca, z okazałym przeszklonym piętrem zwanym „małą sienią letnią”. W pierwszej połowie XVI wieku przebudowano także wieżę bramną dodając do niej drugie piętro z ogrzewaną kominkiem i wyłożoną ceglaną posadzką izbą, a z dziedzińca zamkowego usunięto rozsiane pierwotnie zabudowania, pozostawiając jedynie te posadowione przy murach. Były to między innymi jednoizbowa piekarnia przy murze północnym, półtraktowy dom starosty oraz kuchnia po stronie południowej i parterowy budynek łaźni z mieszkaniem wrotnego przed bramą.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych. Góra zamkowa to dziś zarosła drzewami kępa, przypominająca sztuczny kopiec. Wstęp na jej teren jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olszacki T., Różański A., Góra Zamkowa w Wyszogrodzie. Mazowiecki ośrodek władzy na przestrzeni dziejów, Poznań 2018.