Historia
Kościół został zbudowany na przełomie XII i XIII wieku, lub najdalej w pierwszej ćwierci XIII wieku, zapewne z rycerskiej fundacji Odrowążów, władających od połowy XII stulecia osadami leżącymi w dolinie Dłubni. Wieś po raz pierwszy poświadczona została w 1262 roku, natomiast pierwsza wzmianka o istnieniu parafii w Wysocicach pojawiła się w 1325 roku. Około połowy XV wieku kościół, według kronikarza Jana Długosza, wciąż miał być pod patronatem Odrowążów.
Około 1565 – 1570 roku dobra wysocickie kupił Jan Płaza z Mstyczowa, który zamienił kościół na zbór protestancki, pozbawiając go katolickiego wyposażenia. Budowla wróciła w ręce katolików po 1613 roku, po zakupie Wysocic przez Elżbietę Wołłowiczową, została także wyremontowana.
W XVIII wieku i na początku XIX stulecia do bryły budynku wprowadzono tylko niewielkie zmiany architektoniczne, między innymi około 1776 – 1784 wyburzono sklepienie w apsydzie. Dobudowano również kruchtę, zakrystię, przebudowano dachy, dodając w XVIII wieku barokowy hełm na wieży i wieżyczkę na sygnaturkę.
Architektura
Kościół parafialny Wysocicach usytuowano na płaskim szczycie wzniesienia, nad zachodnim brzegiem Dłubni. Wzniesiony został w stylu romańskim, z wapiennych ciosów, z detalami wykonanymi z piaskowca. Świątynia została orientowana względem stron świata, tak że pojedyncza nawa o wymiarach wnętrza 8,4 x 8,6 metra znalazła się po zachodniej stronie, a węższe od niej, bardzo krótkie, czworoboczne prezbiterium wielkości 6 x 2,8 metra po stronie wschodniej. Prezbiterium zakończono półkolistą apsydą o promieniu 2,1 metra. Dodatkowo na osi fasady zachodniej umieszczona została czworoboczna wieża.
Wewnątrz kościoła arkada tęczowa, oddzielająca część prezbiterialną od nawy, otrzymała półkolisty łuk i wsparcie na romańskich konsolach o motywach liściastych. Pierwotnie wnętrze budowli oświetlały zamknięte półkoliście, niewielkie okna, a wejście prowadziło od południa poprzez portal z tympanonem z początku XIII wieku, o słabo zarysowanym trójlistnym zwieńczeniu. Przedstawiono na nim Chrystusa depczącego bestie w otoczeniu dwóch świętych. Jako, że nie było na nim św. Mikołaja, patrona kościoła, a tympanon nie był dostosowany do wykroju ościeża, przypuszczać można, iż pierwotnie przeznaczony był dla opactwa norbertanek w Imbramowicach. Ozdobą budowli była też nietypowa czworoboczna, profilowana, umieszczona pod skosem wnęka na wschodnim szczycie prezbiterium, w której osadzono rzeźbę Madonny.
Masywna wieża kościelna podzielona została na pięć kondygnacji, ze skarbcem w przyziemiu i emporą na piętrze. W przyziemiu wieży umieszczono kwadratową, sklepioną krzyżowo komorę, oświetlaną strzeleckimi otworami. Pierwotnie pomieszczenie to otwierało się na nawę arkadą, powyżej której po stronie północnej umieszczono niewielki półkolisty portal. Przy jego progu odsłonięto dwa gniazda po belkach na których opierał się drewniany ganek (na wysokości 2,8 metra), połączony schodami lub drabiną z wnętrzem nawy. Z drugiej strony portal prowadził do wąskich schodów umieszczonych w grubości muru północnego, specjalnie do tego celu pogrubionego, na emporę w wieży. W wyższej, obronnej kondygnacji wieży umieszczono otwory o charakterze strzelnic lub okienek obserwacyjnych. W najwyższej kondygnacji zastosowano biforia, przedzielone kolumienkami o kapitelach kostkowych. Wyższe kondygnacje wieży nie miały połączenia z emporą i nie wiadomo jak były dostępne z nawy.
Emporę w unikalny sposób wygięto półkoliście ku nawie. Jej wnętrze przykryto sklepieniem krzyżowym i oświetlono zachodnim oknem, a od wschodu połączono ze wspomnianą półkolistą apsydką czy też wykuszem, przykrytą półkopułą. Umieszczone w niej trzy półkoliste przeźrocza, zapewniały dobrą widoczność na nawę. Wykusz posiadał podwyższoną posadzkę, na której pierwotnie znajdował się ołtarz, empora pełniła więc nie tylko rolę miejsca dla patrona, ale także funkcje liturgiczne.
Stan obecny
Kościół w Wysocicach jest jednym z najlepiej zachowanych budynków romańskich na terenie Polski. Przetrwał zarówno układ jak i bryła średniowiecznej budowli. Niestety poszerzeniu uległy niektóre otwory okienne w nawie i prezbiterium, dostawiono nowożytną kruchtę i zakrystię, przekształcono dach wieży i dostawiono barokową wieżyczkę na sygnaturkę. W wyniku renowacji obniżeniu uległy nieco szczyty, a górne warstwy ciosów pouzupełniano cegłą. Przemurowano również sklepienie apsydy, pierwotne natomiast sklepienie zachowało się w prezbiterium i częściowo w dolnej kondygnacji wieży, gdzie przetrwały biforia oraz schody prowadzące na emporę. Na ścianie wschodniej prezbiterium, ponad apsydą znajduje się trzynastowieczny, rzeźbiony w piaskowcu posąg Madonny. Najstarszym elementem wyposażenia kościoła jest późnogotycka ambona z około 1500 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, red. M. Walicki, Warszawa 1971.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.