Historia
Wschowa (Veschow w 1248 roku, Frowenstadt w 1290 roku, później Fraustad), odnotowana w 1136 roku jako własność arcybiskupa gnieźnieńskiego, a lokowana w latach 1248 – 1275 jako peryferyjne miasto książąt śląskich, prawdopodobnie była początkowo otoczona obwarowaniami drewniano-ziemnymi. Jeszcze w 1345 roku planowano budowę palisad, co wskazywałoby na otoczenie miasta ceglanymi murami dopiero około początku XV wieku, jednak możliwe, że obwarowania drewniane przez jakiś czas współistniały z budowanymi od XIV wieku murami. Proces przebudowy fortyfikacji był bowiem długotrwały, kosztowny i stopniowy. Wspomniane prace z 1345 roku zapewne miały na celu usunięcie zniszczeń jakie odniosły obwarowania w trakcie zdobywania miasta dwa lata wcześniej przez polskie wojska króla Kazimierza Wielkiego. Wiadomo, iż w trakcie walk Polacy zrobili w obwarowaniach wyłom przez który weszli i zdobyli Wschowę. Samo miasto nie zostało wówczas zniszczone, gdyż król kosztem księstwa głogowskiego na trwałe przyłączył go do Królestwa Polskiego.
Początek budowy murowanych fortyfikacji miejskich nastąpił nie później niż w drugiej połowie XIV wieku, przywilej z 1409 roku wspomniał bowiem o starych murach i fosach. Pierwsze partie murów mogły zostać wymurowane już na przełomie XIII i XIV wieku, przy czym najwcześniejszym byłby fragment w północno – wschodniej części obwodu, wzniesiony od najbardziej zagrożonej, bo nie bronionej naturalnymi przeszkodami terenowymi strony. Czas i kolejność budowy dalszych odcinków trudno ustalić. Jest bardzo prawdopodobne, że zamknięcie obwodu nastąpiło po 1409 roku. Sugerowałaby to treść przywileju z tegoż roku, w którym król Władysław Jagiełło nakazał obwarować miasto murem, a stare mury wyreperować. Wraz z zakończeniem budowy pierwszej linii miejskich murów obronnych, połączono miasto i zamek jednym systemem obronnym.
W 1383 roku miasto obroniło się przed najazdem księcia głogowskiego Henryka zwanego Wróblem, który próbował bezskutecznie wykorzystać polityczne zamieszanie po śmierci Ludwika Węgierskiego. Po raz kolejny działania militarne miały miejsce pod Wschową w 1474 roku, gdy miasto dobywał przy użyciu artylerii Jan II Żagański zwany Szalonym, na czele wojsk zwerbowanych przy pomocy króla Macieja Korwina. Także to oblężenie okazało się nieskuteczne, a prowadzona ze zmiennym szczęściem wojna polsko-węgierska zakończyła się dopiero w 1479 roku.
Remonty i modernizacje murów miejskich rozpoczęły się niemal natychmiast po zakończeniu ich budowy. Prace podejmowano z inicjatywy i przy poparciu królów, a jednym z powodów troski o obronność miasta było jego graniczne położenie. Okresy nasilenia robót znaczyły przywileje: z 1426 i 1444 roku, kiedy to wpierw Władysław Jagiełło zwolnił mieszkańców od podatków targowych w zamian za umocnienie murów, wałów i fos, a następnie przywilej ten powtórzył Władysław Warneńczyk. Najważniejszym przedsięwzięciem w tym okresie była budowa muru zewnętrznego, po raz pierwszy wspomnianego w 1444 roku. W trakcie prac modernizacyjnych dokonano ponadto rozbudowy wodnego systemu obronnego wokół miasta oraz reperowano uszkodzone odcinki murów; zwłaszcza po walkach w 1474 i po pożarze w 1529 roku, który strawił drewniane elementy fortyfikacji. Zwolnienia mieszczan z opłat w celu przeznaczenia ich na remonty obwarowań odnotowano w 1513, 1525, 1532, 1534 i 1590 roku. W 1587 roku znacznie podwyższono mur obronny od południa, a w trakcie dalszych prac przebudowano bramy.
W XVII wieku walory obronne fortyfikacji miejskich zaczęły być ograniczane z powodu dostawiania do nich zabudowań świeckich i sakralnych, między innymi kościoła ewangelickiego, czy kolegium jezuickiego. W XVIII stuleciu archaiczne i przestarzałe już mury obronne podupadły, a niedługo potem, bo w latach 1801 i 1803 rozebrano obie bramy miejskie. Trwał także proces stopniowego obniżania i usuwania kurtyn oraz zakopywania fosy i plantowania wałów.
Architektura
Miasto założono na wilgotnych gruntach pradoliny, w wydłużonym, nieckowo zagłębionym terenie. Mury obronne Wschowy zakreślały formę zbliżoną do koła, nieco spłaszczonego od północnego – wschodu i południowego – zachodu, zapewne ze względów terenowych. Miejskie mury stykały się z zamkiem, w związku z czym wysuwały się na zewnątrz we wschodniej części obwodu, tworząc krótką szyję. Powierzchnia miasta wynosiła 5 ha, a długość linii obwarowań około 950 metrów. Od strony miasta mury obronne obiegała ulica podmurna. W zachodniej części miasta, w bezpośrednim sąsiedztwie obwarowań został usytuowany kościół farny, którego wieża o wysokości 68 metrów mogła mieć znaczenie obronne jako punkt obserwacyjny.
Wschowskie mury obronne miały konstrukcję mieszaną kamienno-ceglaną. Ich dolna część do wysokości 2,8 metra wykonana była z kamieni eratycznych łączonych wapienną zaprawą, wyżej z cegieł układanych w wątku wendyjskim w najstarszych partiach i gotyckim we wzniesionych w późniejszym okresie średniowiecza. Mur od początku swego istnienia wzmocniony był skarpami. Grubość muru wynosiła od 1,6 do 1,9 metra u podstawy; wysokość i rodzaj zwieńczenia nie są znane. To ostatnie prawdopodobnie było uzupełniane przez rodzaj hurdycji; relacja z 1529 roku mówiła bowiem o niskich wieżyczkach, być może bartyzanach, które spaliły się podczas pożaru miasta. Zwieńczenie muru musiało ulec zmianom w trakcie jego podwyższenia w końcu XVI wieku. Wewnętrzny mur obronny nie miał żadnych baszt.
Mur zewnętrzny, dobudowany na krótko przed 1444 rokiem, nie tworzył pełnego pierścienia, lecz był dodany jedynie od najniebezpieczniejszej północno – wschodniej oraz zachodniej strony, w pobliżu kościoła farnego. Odcinki te stanowiły oddzielne, samodzielne i zamknięte punkty obrony. Mur zewnętrzny miał grubość około 1,5 – 1,6 metra oraz zwieńczenie w postaci krenelażu, umieszczone na wysokości 6-7 metrów. Oprócz blankowania posiadał także otwory strzeleckie, mógł również być wzmocniony bastejami czy też niskimi basztami.
Wschowa miała dwie bramy: Polską od północy i Głogowską od południa. Obie leżały na głównej trasie komunikacyjnej, która przebiegała przez miasto, dwoma ramionami obejmując rynek. Brama Głogowska składała się z trzech części. Pierwszą był dwukondygnacyjny budynek bramny. Przyziemie mieściło przejazd, a na piętrze znajdowały się trzy pomieszczenia, dostępne zewnętrznymi, drewnianymi schodami. Na dole znajdowało się dodatkowo pomieszczenie wartowników. Brama była chroniona i zamykana mostem zwodzonym. Obok budynku bramnego, w linii muru obronnego stała wieża przybramna. Jej forma nie jest pewna. Zapewne na kwadratowej podstawie stał okrągły korpus. W dolnej kondygnacji wieża mieściła areszt, dostępny jedynie z góry po linie lub drabinie. Powyżej znajdowały się jeszcze dwie kondygnacje. Trzecią częścią węzła bramnego było biegnące lekko po skosie przedbramie, zakończone bramką przednią stojącą w linii wału. Do bramki tej prowadził most przez fosę.
Układ pierwotnej bramy Polskiej nie jest znany. Prawdopodobnie związana z nią była czworoboczna budowla o wymiarach 14,5 x 17,5 metra dostawiona do strony zewnętrznej muru obronnego. W jej dolnej części znajdowały się łęki pomiędzy którymi płynęła fosa. Wysokość prawdopodobnie nie przekraczała wysokości muru i wynosiła około 9 metrów. W jej narożniku nadwieszono bartyzanę, a po wewnętrznej stronie schody prowadzące na koronę muru i ową budowlę. Spłonęła ona w 1529 roku i zapewne wtedy przejazd bramy Polskiej przesunięto bardziej na wschód. Jej drugim elementem był dwukondygnacyjny budynek bramny.
Obok dwóch bram Wschowa miała jeszcze furty. Najstarsza z nich furta Polska, zbudowana zapewne w XVI wieku, leżała w zachodniej części obwodu za kościołem parafialnym i była budowlą w pełni obronną. Murowany, piętrowy budynek bramy łączył się szyją z małym barbakanem stojącym w linii wału. Od niego biegł drewniany most przez fosę. Pozostałe furtki były późnego pochodzenia i powstały w okresie upadku obwarowań. Miały formę zwykłych otworów przebitych w murze.
Zewnętrzną część pasa fortyfikacji tworzyły fosa i wał. Urządzenia te wiązały się zapewne z wczesnymi obwarowaniami drewniano-ziemnymi, a murom obronnym towarzyszyły od początku ich istnienia. Fosy wymienione bowiem były po raz pierwszy w 1409 roku już jako stare, a wały w 1426. Fosa znajdowała się w odległości 2 do 5 metrów od linii muru obronnego, miała około 11-13 metrów szerokości i 1,3-1,5 metra głębokości. Jej stok wzmocniony był drewnianymi palami. Była nawodniona, co potwierdzała regulacja dopływu wody do niej, dokonana w 1532 roku. W tym to właśnie okresie przystąpiono do generalnej rozbudowy pasa obrony zewnętrznej wokół miasta. W wyniku tych robót powstał następujący układ: za murem ciągnęła się droga wałowa, dalej biegł wał, a za nim szeroka fosa. Fosę przesunięto wówczas na odległość około 20 metrów od głównego muru obronnego i poszerzono do około 25-50 metrów. Pierwotnie od wschodu, południa i południowego zachodu miasto otaczał pas rozległych mokradeł, natomiast od strony północnej rozciągał się zalesiony, lekko górzysty teren.
Stan obecny
We Wschowie zachowały się znaczne partie murów obronnych, nie były one bowiem w sposób planowy rozbierane. W żadnym miejscu nie dotrwały jednak do naszych czasów górne partie obwarowań, włącznie z pierwotnym przedpiersiem. Wysokość reliktów kurtyn wynosi na ogół od strony zewnętrznej 2-4 metry nad obecnym poziomem terenu (na przestrzeni wieków poziom gruntu uległ podniesieniu).
W południowej części obwodu pozostałości murów obronnych ciągną się na długości kilkuset metrów, od zamku do zabudowań pojezuickich nieopodal kościoła farnego. W zachodniej części miasta, za kościołem parafialnym wewnętrzny mur obronny nie jest widoczny. Jego resztki tkwią zapewne pod tynkami dawnego kolegium jezuickiego. Na odcinku tym istnieje natomiast fragment muru zewnętrznego. Pomiędzy farą a dawną bramą Polską, tzn. w północno – zachodniej części obwodu, dalsze partie muru wewnętrznego zachowały się znów nieprzerwanie na przestrzeni ponad 100 metrów. Zachowała się także wieża przybramna bramy przedniej, stojąca w linii muru zewnętrznego, zmieniona na dzwonnicę kościoła ewangelickiego. Na odcinku północno – wschodnim zachował się kilkunastometrowy fragment muru obronnego, położony blisko zamku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Drgas J., Fortyfikacje Wschowy w średniowieczu i czasach nowożytnych, Wschowa 2018.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 2, Zielona Góra 1970.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.