Historia
Na odrzańskiej wyspie zwanej Ostrowem Tumskim już we wczesnym średniowieczu powstał gród stanowiący siedzibę pierwszych piastów, a potem książąt piastowskich z linii śląskiej. Chronił on przeprawy przez Odrę, będącej częścią wielkiego szlaku handlowego i komunikacyjnego. Składał się z siedziby książęcej i podgrodzia na którym wzniesiono w 1000 roku katedrę. Obok niej powstał murowany dwór biskupi, a od XII wieku rozpoczęto sukcesywne wymienianie drewnianej zabudowy grodu na budynki murowane. W latach 1163-1201 z inicjatywy księcia Bolesława Wysokiego powstał romański pałac książęcy i położona obok kaplica dworska. Jego następca Henryk Brodaty najpewniej na zamku nie prowadził żadnej większej działalności budowlanej, rezydując raczej w pobliżu organizowanego przez siebie miasta, we dworze na lewym brzegu Odry. Najazd mongolski z 1241 roku pomimo, iż zniszczył osadę na lewym brzegu rzeki, nie spowodował większych szkód na Ostrowie, a zwłaszcza na otoczonym wałami grodzie.
W latach 1242-1266 z inicjatywy księcia Henryka III Białego stare obwałowania drewniano – ziemne wymieniono na mury ceglane. W latach 1270-1290 Henryk IV Probus przeprowadził gotycką przebudowę zamku. Na miejscu starszej kaplicy dworskiej wzniósł nową kaplicę oraz ufundował kaplicę grobową związaną z klasztorem cysterskim. Rozbudowany został także pałac książęcy i wzmocniono mury basztami.
U schyłku XIII wieku na obszarze Ostrowa Tumskiego coraz bardziej rosła rola duchowieństwa. Gdy Henryk IV erygował kolegiatę św. Krzyża, wyspa została podzielona na część zachodnią – książęcą i wschodnią – biskupią. Po śmierci Henryka IV zamek piastowski użytkowany był coraz rzadziej. W latach 1329–1335 teren zamku został użyczony kapitule kolegiaty św. Krzyża na cele mieszkalne, a wkrótce podzielony płotami na siedem parceli. W 1382 Wacław IV rozważał rozbudowę zamku, wkrótce jednak tego zaniechał. W 1439 kapituła uzyskała teren na własność i zarządzała nim do sekularyzacji w 1810 roku.
Architektura
Wczesnośredniowieczny gród wzniesiono na zachodnim cyplu wyspy, tuż przy przeprawie przez Odrę, która składała się z kilku mostów zbudowanych nad rozgałęziającymi się korytami rzeki. Z tego szlaku, obok przystani rzecznej, wjazd prowadził na podgrodzie oraz przebiegał przez teren grodu, ograniczony dwoma bramami, umożliwiającymi pełną kontrolę działalności gospodarczej, ponieważ pierścień wałów szczelnie blokował zwężoną część wyspy. Powstały w X wieku gród miał zarys trójbocznego owalu o wielkości 2000 m2, który co najmniej dwukrotnie był powiększany: po raz pierwszy w kierunku południowym (X-XI wiek), a po raz drugi w kierunku wschodnim (XI wiek) osiągając ostatecznie obszar około 4200 m2. Wał grodu miał około 12,5 metra szerokości, przekrój w formie trapezu oraz zwieńczenie w postaci częstokołu bądź drewnianego blankowania. Bramy wzmacniały niewysokie konstrukcje o formie wieżowej. W obrębie dziedzińca wzniesiono drewnianą zabudowę: siedziby kasztelana, załogi, służby, magazyny itp. W zachodniej części powiększonego grodu powstało opactwo z kaplicą św. Marcina, przed 1149 rokiem już murowaną.
Zamek romański z okresu od końca XII do połowy XIII wieku składał się z trójbocznego narysu wałów drewniano – ziemnych w których obrębie stały liczne budowle, przy czym te najważniejsze zgrupowane były w części północnej dziedzińca. Były to: romański pałac książęcy – donżon, położona obok osiemnastoboczna kaplica dworska i opactwo benedyktynów, później premnstratensów usytuowane we wschodnim narożniku. Ze względu na położenie bram po stronie zachodniej i południowo – wschodniej, oraz przebiegającej przez zamek drogi, przypuszczać można, iż pozostała część dziedzińca pełniła funkcje gospodarcze, podległe rezydencjonalno – reprezentacyjnym zabudowaniom na północy.
Zbudowane w końcu XII wieku palatium miało formę romańskiego donżonu o wymiarach około 14×15 metrów, wzniesionego z cegły w układzie wendyjskim, zapewne zwieńczonego dachem dwuspadowym. Usytuowano go przy styku z wałem po stronie północnej. Pierwotnie był dwu lub trzykondygnacyjny. Wzorem innych z tego okresu mógł zawierać dwa lub trzy sklepione pomieszczenia w przyziemiu i kolejne komnaty z płaskimi stropami, oświetlane biforiami na piętrach. Jak mówi wzmianka z 1239, w palatium znajdowała się przynajmniej jedna komnata mieszkalna ogrzewana kominkiem. W czasach Henryka IV Probusa budynek został powiększony o dwuprzęsłowy, sklepiony trakt położony po północnej stronie i przedłużony o ciągnące się w kierunku północno-zachodnim skrzydło o charakterze gospodarczym. W jego pobliżu przypuszczalnie znajdowała się kuchnia i łaźnie. W dobudowanej części północnej, usytuowanej najbliżej rzeki, zapewne mieściły się wykusze ustępowe i odprowadzanie ścieków.
Do palatium od strony wschodniej przystawiono kaplicę dworską, wzniesioną na planie osiemnastoboku o zewnętrznej średnicy 19,5 metra i ceglanych ścianach grubych na 1,1 metra. Elewacje przy narożach zewnętrznych i wewnętrznych wzmocniły lizeny. Pośrodku wnętrza na masywnym, kolistym fundamencie wznosił się ceglany filar wspierający drewniany strop. Od strony wschodniej jeden bok zajmowała mała półkolista wnęka apsydioli, mieszcząca zapewne ołtarz. Jako że kaplica połączona była z wnętrzem palatium, usytuowano ją z minimalnym odchyleniem, tak by filar nie zasłaniał widoku ołtarza z książęcej loży. Ściany kaplicy prawdopodobnie zawierały wąskie i wydłużone okienka, a całość nakrywał stożkowaty dach kryty gontem.
Być może jeszcze za życia księcia Bolesława Wysokiego lub wkrótce po jego śmierci w 1201 roku, wzniesiono obok starej kaplicy grodowej św. Marcina, nowy murowany budynek opactwa. Była to dwuizbowa parterowa budowla o wymiarach 14,3 x 30 metrów i stosunkowo cienkich (0,8 metra), ceglanych ścianach. Pośrodku większej izby znajdował się piec. W późniejszej, ale jeszcze romańskiej fazie rozbudowy opactwa, dostawiono po stronie północno – wschodniej niewielki, oskarpowany budynek na planie prostokąta, złożony z dwóch izb. Nie jest pewne czy budowla ta należała do opactwa.
W latach 30-tych XIII wieku w zachodniej części zamku rozpoczęto budowę późnoromańskiej kaplicy na planie krzyża, wzniesionej z cegły w technice opus emplectum. Posiadała ona masywne mury grubości 1,4 metra w nawie, 1,2 metra w prezbiterium i 1,7 metra w apsydach. Nawa miała rozpiętość około 15,5 metra i boki na przemian krótsze i dłuższe. Do krótkich boków przylegały trzy czworoboczne apsydy, a od północnego wschodu kwadratowe prezbiterium, zamknięte także apsydą. Sklepienia wnętrza wsparto na czterech filarach tworzących nawę okrężną, otaczającą podwyższoną i z pewnością oświetloną z góry nawę centralną. Architektura kaplicy była unikatowa na terenie Polski, a najbliższa stylistycznie zamkowej kaplicy w Legnicy, wykazującej mniej złożoną formę, choć bogatszy wystrój rzeźbiarski.
Od połowy XIII wieku zamek otoczono ceglanymi murami obronnymi, grubymi na 1,75-1,95 metra (po stronie północnej). W latach 1270-1290 gotycka przebudowa Henryka IV Probusa doprowadziła także do przebudowy osiemnastobocznej kaplicy na nową, ośmioboczną, gotycką. Posiadała ona podłużne prezbiterium i prawdopodobnie aż trzy kondygnacje. Zagłębione w ziemi na 1,2 metra przyziemie, przykryte wieloprzęsłowym sklepieniem na filarach, przeznaczone było dla służby, załogi i na cele gospodarcze. Pierwsze piętro kaplicy w formie ośmioboku z wnęką od strony zachodniej i wschodnim prezbiterium łączyło się z drugim piętrem w postaci okrężnej galerii. Galeria ta i ściany zewnętrzne wspierały się na potężnych przyporach, a główne sklepienie centralnej nawy na czterech filarach. Główny poziom kaplicy na piętrze połączony był z pałacem książęcym, miał także zapewne po stronie południowej dodatkowe wejście od strony dziedzińca, po schodach pomiędzy przyporami. Wewnętrzne połączenie piętra kaplicy z jej galerią prowadziło po kręconych schodach w grubości muru północnego. Kaplica przylegała od strony wschodniej do również nowego budynku, zapewne stanowiącego opactwo premonstratensów. W ten sposób powstał po północnej stronie zamku ciąg zabudowy o długości około 120 metrów.
W latach 80-tych XIII wieku Henryk IV rozpoczął budowę kaplicy grobowej NMP, później przemianowanej na św. Marcina (opisana w osobnym miejscu tutaj) i założenia klasztornego cystersów, przeznaczonych na rodzinne mauzoleum. Kościół składał się z podłużnego prezbiterium i przylegającej do niego od zachodu ośmiobocznej nawy, Pierwotnie był budowlą trzypoziomową, opiętą pionowymi przyporami z wnękami w dolnej części i oknami galerii w części górnej. Roboty budowlane nad nim oraz klasztorem przerwano w roku 1278 roku.
W XIII-XIV wieku cała północna strona terenu ograniczona była budynkiem mieszkalnym i kaplicą. Z pozostałych stron teren zamkowy otoczony był ceglanym murem o wysokości około 8-9 metrów i grubości 1,7 – 1,9 metra. Wydzielał on wewnętrzny, główny nieregularny dziedziniec o wielkości około 30 x 50 metrów, przylegający od wschodu do siedziby opactwa, od zachodu do drugiego dziedzińca o funkcji gospodarczej, a od południa do obszaru z ogrodem i zabudowaniami załogi zamku lub budynkami pomocniczymi. W murach znajdowały się dwie bramy: Wodna od zachodu i prowadząca na pozostałą część Ostrowa, wschodnia brama Grodzka. Ponadto istniała baszta południowa i zachodnia. Ta pierwsza była wysunięta poza obwód muru, czworoboczna, o wymiarach 4,7 x 4,3 metra, z murami grubymi na 1,38 metra. Jej ciasne wnętrze w przyziemiu służyć mogło jedynie za pomieszczenie dla straży, pomniejszone dodatkowo w wyższych kondygnacjach przez schody. Pierwotnie prawdopodobnie była basztą wykuszową, otwartą od strony dziedzińca i nie wyrastającą ponad poziom murów obwodowych.
Stan obecny
Współcześnie najlepiej widoczną pozostałością po zabudowie zamkowej jest silnie przebudowany kościół, czy też kaplica grobowa św. Marcina. Mury głównego korpusu dawnego gotyckiego palatium zachowały się do wysokości pierwszego i częściowo drugiego piętra jako piwnica i parter obecnego budynku ul. św. Marcina 12. Widoczne są także fundamenty, być może nigdy nie dokończonego, opactwa cysterskiego znajdującego się na terenie zamku.
pokaż kościół św Marcina na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Małachowicz E., Wrocławski zamek książęcy i kolegiata św. Krzyża na Ostrowie, Wrocław 1994.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.