Historia
Na odrzańskiej wyspie zwanej Ostrowem Tumskim już we wczesnym średniowieczu powstał gród, stanowiący jedną z głównych siedzib pierwszych Piastów i ich urzędników. Chronił on przeprawy przez Odrę, będącej częścią wielkiego szlaku handlowego i komunikacyjnego. Składał się z siedziby książęcej i podgrodzia na którym wzniesiono w 1000 roku katedrę erygowanego wówczas biskupstwa. Obok katedry powstał murowany dwór biskupi oraz zabudowania mieszkalne kanoników. Sam gród stał się najważniejszą siedzibą księcia Bolesława Wysokiego, syna Władysława II Wygnańca, po jego powrocie do kraju w 1163 roku, a następnie kolejnych książąt piastowskich z linii śląskiej. W źródłach pisanych odnotowany został w 1239 roku jako „nostra caminata” Henryka Pobożnego, „castro nostro Wrat” Henryka III Białego oraz „castro lapideo in curia nostra” Henryka III Białego w 1265 roku i „castro lapideo in caminata nostra” w 1266 roku.
Od XII wieku na terenie grodu rozpoczęto sukcesywne wymienianie drewnianej zabudowy grodu na murowaną. W latach 1163-1201 z inicjatywy księcia Bolesława Wysokiego powstać mógł romański pałac książęcy i położona obok kaplica dworska. Jego następca Henryk Brodaty być może na zamku nie angażował się w działalność budowlaną, rezydując raczej w pobliżu organizowanego przez siebie miasta, na terenie dworu na lewym brzegu Odry. Z drugiej strony okres rządów Henryka był bardziej stabilny, niż czasy biorącego udział w licznych konfliktach i zmaganiach Bolesława Wysokiego, dwukrotnie, w 1172 oraz w 1177 roku, wygnanego z Wrocławia przez młodszego brata Mieszka Plątonogiego. Również sytuacja ekonomiczna bardziej sprzyjałaby dużym inwestycjom budowlanym w XIII wieku. Z fundacji Henryka lub jego żony Jadwigi powstać mogła jedna z kaplica grodowych na planie krzyża, najpóźniej wzniesiona w krótkim okresie rządów ich syna, Henryka Pobożnego.
Najazd mongolski z 1241 roku pomimo, iż zniszczył osadę na lewym brzegu rzeki, nie spowodował większych szkód na Ostrowie, a zwłaszcza na otoczonym wałami grodzie. Wpłynął natomiast na decyzję o modernizacji obwarowań. W latach 1242-1266 z inicjatywy księcia Henryka III Białego stare obwałowania drewniano – ziemne wymieniono na mury ceglane. Następnie w latach 1270-1290 Henryk IV Probus przeprowadził gotycką przebudowę zamku. Na miejscu starszej kaplicy dworskiej wzniósł nową budowlę oraz ufundował kaplicę grobową związaną z klasztorem cysterskim. Rozbudowany został także pałac książęcy i wzmocniono mury wieżami oraz basztami.
U schyłku XIII wieku na obszarze Ostrowa Tumskiego coraz bardziej rosła rola duchowieństwa. Gdy Henryk IV erygował kolegiatę św. Krzyża, wyspa została podzielona na część zachodnią – książęcą i wschodnią – biskupią. Po śmierci Henryka IV zamek piastowski użytkowany był coraz rzadziej. W latach 1329-1335 jego teren został użyczony kapitule kolegiaty św. Krzyża na cele mieszkalne, przez co wkrótce potem został podzielony na siedem parcel. W 1382 roku Wacław IV rozważał rozbudowę zamku, wkrótce jednak tego zaniechał. W 1439 kapituła uzyskała teren na własność i zarządzała nim do sekularyzacji w 1810 roku. Nowi właściciele nie potrzebowali książęcych zabudowań mieszkalnych ani obwarowań zamkowych, które w okresie nowożytnym ulegały stopniowym przebudowom i pracom rozbiórkowym. Dodatkowe zniszczenia przynosiły działania wojenne, w tym ostatnie z czasów drugiej wojny światowej. Po jej zakończeniu odbudowana została jedynie dawna kaplica zamkowa pod wezwaniem św. Marcina.
Architektura
Wczesnośredniowieczny gród wzniesiono na zachodnim cyplu wyspy, tuż przy przeprawie przez Odrę, która składała się z kilku mostów zbudowanych nad rozgałęziającymi się korytami rzeki. Z tego szlaku, obok przystani rzecznej, wjazd prowadził na podgrodzie oraz przebiegał przez teren grodu, ograniczony dwoma bramami, umożliwiającymi pełną kontrolę działalności gospodarczej, ponieważ pierścień wałów szczelnie blokował zwężoną część wyspy. Powstały w X wieku gród miał zarys trójbocznego owalu o wielkości 2000 m2, który co najmniej dwukrotnie był powiększany: po raz pierwszy w kierunku południowym (X-XI wiek), a po raz drugi w kierunku wschodnim (XI wiek) osiągając ostatecznie obszar około 4200 m2. Wał grodu miał około 12,5 metra szerokości, przekrój w formie trapezu oraz zwieńczenie w postaci częstokołu bądź drewnianego blankowania. Bramy wzmacniały niewysokie konstrukcje o formie wieżowej. W obrębie dziedzińca wzniesiono drewnianą zabudowę: siedziby kasztelana, załogi, służby, magazyny itp. W zachodniej części powiększonego grodu powstało opactwo z kaplicą św. Marcina, przed 1149 rokiem już murowaną.
Zamek romański z okresu od końca XII do połowy XIII wieku składał się z trójbocznego narysu wałów drewniano – ziemnych w których obrębie stały liczne budowle murowane, wzniesione z cegły w wątku wendyjskim, przy czym te najważniejsze zgrupowane były w części północnej dziedzińca, tuż przy obwałowaniach. Były to: romański pałac książęcy – donżon, położona obok osiemnastoboczna kaplica dworska i opactwo benedyktynów, później premnstratensów, usytuowane we wschodnim narożniku. Ze względu na położenie bram po stronie zachodniej i południowo – wschodniej, oraz przebiegającej przez zamek drogi, przypuszczać można, iż pozostała część dziedzińca pełniła funkcje gospodarcze, podległe rezydencjonalno – reprezentacyjnym zabudowaniom na północy.
Zbudowane w końcu XII wieku palatium miało formę romańskiego donżonu o wymiarach około 14 x 15 metrów, wzniesionego z cegły w układzie wendyjskim, zapewne zwieńczonego dachem czterospadowym. Usytuowano go przy styku z wałem po stronie północnej. Pierwotnie był dwu lub trzykondygnacyjny. Wzorem innych donżonów z tego okresu mógł zawierać dwa lub trzy sklepione pomieszczenia w przyziemiu i kolejne komnaty z płaskimi stropami, oświetlane biforiami na piętrach. Jak odnotowała wzmianka z 1239 roku, w palatium znajdowała się przynajmniej jedna komnata mieszkalna ogrzewana kominkiem. W czasach Henryka IV Probusa budynek został powiększony o dwuprzęsłowy, sklepiony trakt położony po północnej stronie i przedłużony o ciągnące się w kierunku północno – zachodnim skrzydło o charakterze gospodarczym. W jego pobliżu przypuszczalnie znajdowała się kuchnia i łaźnie. W dobudowanej części północnej, usytuowanej najbliżej rzeki, zapewne mieściły się wykusze ustępowe i odprowadzanie ścieków.
Do palatium od strony wschodniej przystawiono kaplicę dworską, wzniesioną na planie osiemnastoboku o zewnętrznej średnicy 19,5 metra, odcinkach ścian długości 4,1 metra i ceglanych murach grubości 1,1 metra. Elewacje budynku przy dość cienkich narożach zewnętrznych i wewnętrznych wzmacniały lizeny, najpewniej połączone ze sobą dekoracyjnymi łękami. Pośrodku wnętrza na masywnym, kolistym fundamencie wznosił się ceglany filar, prawdopodobnie wspierający drewniany strop o promieniście ułożonych belkach (wnętrze było zbyt obszerne na założenie sklepienia). Od strony wschodniej jeden bok zajmowała mała półkolista wnęka apsydioli, mieszcząca zapewne ołtarz. Za nią dalej na wschodzie w kolejnym etapie dobudowano nieduży aneks. Jako że kaplica połączona była z wnętrzem palatium, usytuowano ją z minimalnym odchyleniem, tak by filar nie zasłaniał widoku ołtarza z książęcej loży. Ściany kaplicy prawdopodobnie zawierały wąskie i wydłużone okienka, a całość nakrywał stożkowaty dach kryty gontem. Kaplica była budowlą surową i niemal całkowicie pozbawioną detalu architektonicznego, co było charakterystyczne dla wczesnych budowli sakralnych. Mogła być zredukowaną wersją cesarskiej kaplicy z Akwizgranu, wzorowaną również na naśladujących ją kaplicach z Brugii, Groningen czy Leuven.
Być może jeszcze za życia księcia Bolesława Wysokiego lub wkrótce po jego śmierci w 1201 roku, obok starej kaplicy grodowej św. Marcina wzniesiono duży murowany budynek na rzucie prostokąta. Stanowił on albo własność konwentu benedyktynów, po 1190 roku premonstratensów, albo był domem mieszkalno – gospodarczym związanym z dworem panującego. Była to dwuizbowa budowla o wymiarach 14,3 x 30 metrów i stosunkowo cienkich ceglanych ścianach grubości 0,8 metra. Słabe ściany, brak przypór oraz lekkie fundamentowanie wskazywałyby, że dom nie był wysoki. Zapewne nie posiadał murowanego piętra, a co najwyżej drewnianą nadbudowę. Pomieszczenia ogrzewały gorącym powietrzem wpierw jeden, a następnie dwa piece typu hypocaustum, umieszczone obok siebie, pośrodku południowej części budynku, pod podłogą przyziemia. Po pewnym czasie zastąpiono je jednym piecem typu rusztowego. Odprowadzający z nich dym komin mógł być wtopiony w ściany wewnętrzne, dzielące budynek na mniejsze izby.
W latach 20-tych lub 30-tych XIII wieku w zachodniej części zamku rozpoczęto budowę późnoromańskiej kaplicy na planie krzyża, wzniesionej z cegły w technice opus emplectum. Posiadała ona masywne mury grubości 1,4 metra w nawie, 1,2 metra w prezbiterium i 1,7 metra w apsydach. Nawa miała rozpiętość około 15,5 metra, z bokami na przemian krótszymi i dłuższymi. Do krótkich boków przylegały trzy czworoboczne apsydy, zaś od północnego – wschodu kwadratowe prezbiterium, zamknięte także apsydą. Sklepienia wnętrza przypuszczalnie wsparto na czterech filarach tworzących nawę okrężną, otaczającą podwyższoną i z pewnością oświetloną z góry nawę centralną. Masywne, jak na budowlę sakralną mury oraz zagłębienie posadzki wskazywałyby na dwukondygnacyjność nawy, a niewielka nieregularność apsydy zachodniej na umieszczone w niej schody na emporę. Architektura kaplicy była unikatowa na terenie Polski, a najbliższa stylistycznie zamkowej kaplicy w Legnicy, wykazującej mniej złożoną formę, choć bogatszy wystrój rzeźbiarski.
Od połowy XIII wieku zamek zaczęto otaczać ceglanymi murami obronnymi, w miejscu sukcesywnie usuwanych obwałowań drewniano – ziemnych. W ich narożnik północno – wschodni osadzono niewielki, wzmocniony masywnymi przyporami budynek na planie prostokąta, złożony z dwóch izb o nieznanym przeznaczeniu. Budynek miał grube mury o szerokości 1,4 – 1,7 metra, a przypory wzmacniały go od strony północnej, musiał więc być ściśle związany z obwodem obronnym zamku. Być może jego wnętrze zajmowali mnisi premonstrateńscy, którzy po 1190 roku zastąpili w otoczeniu księcia benedyktynów. Około 1270-1290 niewielki dom powiększono od strony dziedzińca, ku południowi, co musiało być związane z rozbiórką dużego domu z piecem rusztowym.
W latach 1270-1290 gotycka przebudowa Henryka IV Probusa doprowadziła także do przebudowy osiemnastobocznej kaplicy na gotycką budowlę ośmioboczną. Wewnętrzna średnica jej oktagonu wynosiła 17,6 metrów. Posiadała ona podłużny aneks po stronie wschodniej i drugi aneks od zachodu, co łącznie dawało długość około 50 metrów, przy szerokości około 14,1 metrów. Budowla prawdopodobnie mieściła dwie lub aż trzy kondygnacje. Zagłębione w ziemi na 1,2 metra przyziemie, przykryte wieloprzęsłowym sklepieniem na filarach, przeznaczone mogło być dla służby, załogi i na cele gospodarcze. Pierwsze piętro w ośmioboku hipotetycznie mogło mieścić kaplicę z okrężną galerią wspartą na masywnych przyporach, ale z uwagi na znaczną ilość budowli sakralnych na zamku, mogła się tam znajdować świecka przestrzeń reprezentacyjna w postaci dużej auli. W takim wypadku wschodni aneks mieściłby nie prezbiterium, ale trybunę księcia. Aneks zachodni natomiast mógł być na piętrach przeznaczony na komnaty mieszkalne. W oktagonie sklepienie opierać się mogło na czterech filarach lub jednym masywnym pośrodku. Wewnętrzne połączenie piętra auli lub kaplicy z jej galerią prowadziło po kręconych schodach w grubości muru północnego. Budynek miał zapewne wejście na południu, od strony dziedzińca, być może po schodach pomiędzy przyporami. Przylegał od strony wschodniej do nowego budynku z przyporami, a na zachodzie do kolejnych, węższych zabudowań świeckich. W ten sposób powstał po północnej stronie zamku ciąg zabudowy o długości około 120 metrów. Niezależnie od tego jaką funkcję pełnił oktagon, same rozmiary tej budowli i oryginalny plan łączący rzut podłużny i element centralny w jednej bryle, świadczyły o wielkich ambicjach śląskiego władcy i jego budowniczych.
W latach 80-tych XIII wieku Henryk IV rozpoczął budowę kaplicy grobowej NMP, później przemianowanej na św. Marcina i założenia klasztornego cystersów, przeznaczonych na rodzinne mauzoleum. Kościół składał się z podłużnego prezbiterium i przylegającej do niego od zachodu ośmiobocznej nawy, Pierwotnie był budowlą trzypoziomową, opiętą pionowymi przyporami z wnękami w dolnej części i oknami galerii w części górnej. Nawa przykryta była dachem ostrosłupowym z drewnianą latarnią, stykającym się z dwuspadowym dachem prezbiterium. Wejście główne, dostępne ze schodów zewnętrznych i podcienia przedsionka pomiędzy dwoma przyporami, prowadziło od strony północnej. Dwa trakty spiralnych schodów, osadzone w dwóch najgrubszych przyporach frontowych, łączyły przyziemie z głównym poziomem kaplicy i główny poziom z górną galerią. Szeroką na 2,1 metra i wysoką na około 6-7 metrów galerię od wnętrza kaplicy oddzielały arkady i parapet. Zagłębione przyziemie miało zostać przykryte sklepieniem wspartym na pojedynczym filarze pośrodku oktogonu, a piętro główne z prezbiterium sklepieniem krzyżowo – żebrowym, ale roboty budowlane nad kaplicą oraz klasztorem przerwano w 1278 roku.
W XIII-XIV wieku cała północna strona terenu zamku ograniczona była zabudową mieszkalno – sakralną. Z pozostałych stron teren zamkowy otoczony był ceglanym murem o wysokości około 8-9 metrów i grubości 1,7 – 1,9 metra. Wydzielał on wewnętrzny, główny i nieregularny dziedziniec o wielkości około 30 x 50 metrów, przylegający od wschodu do siedziby opactwa, od zachodu do drugiego dziedzińca o funkcji gospodarczej, a od południa do obszaru z ogrodem i zabudowaniami załogi zamku lub budynkami pomocniczymi. W murach znajdowały się dwie bramy: Wodna od zachodu i prowadząca na pozostałą część Ostrowa, wschodnia brama Grodzka. Ponadto istniała baszta południowa i zachodnia. Ta pierwsza była wysunięta poza obwód muru, czworoboczna, o wymiarach 4,7 x 4,3 metra, z murami grubymi na 1,38 metra. Jej ciasne wnętrze w przyziemiu służyć mogło jedynie za pomieszczenie dla straży, pomniejszone dodatkowo w wyższych kondygnacjach przez schody. Pierwotnie prawdopodobnie była basztą wykuszową, otwartą od strony dziedzińca i nie wyrastającą ponad poziom murów obwodowych.
Stan obecny
Współcześnie najlepiej widoczną pozostałością po zabudowie zamkowej jest silnie przebudowany kościół, czy też kaplica grobowa św. Marcina. Mury głównego korpusu dawnego gotyckiego palatium zachowały się do wysokości pierwszego i częściowo drugiego piętra, jako piwnica i parter obecnego budynku przy ul. św. Marcina 12. Widoczne są także fundamenty, być może nigdy niedokończonego opactwa cysterskiego, jakie funkcjonowało na terenie zamku.
pokaż kościół św Marcina na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Grzybkowski A., Średniowieczne kaplice zamkowe Piastów Śląskich, Warszawa 1990.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Małachowicz E., Wrocławski zamek książęcy i kolegiata św. Krzyża na Ostrowie, Wrocław 1994.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.