Historia
Rozplanowywaniem i organizowaniem miasta na lewym brzegu Odry, a więc obdarzeniem go przywilejem lokacyjnym, zajął się książę Henryk I Brodaty około lat 1214 – 1238, lub Henryk Pobożny około 1238 – 1241 roku. Zwłaszcza pierwszy z tych władców inicjował rozwój życia miejskiego w lewobrzeżnej osadzie Wrocławia. Książę zmonopolizował ważniejsze dochody związane z gospodarką towarowo – pieniężną, uzyskał z rąk klasztornych niektóre karczmy, zlikwidował w 1232 roku jarmark na przeciwległym Ołbinie i przeniósł go na lewy brzeg Odry. Drugi akt prawny regulujący kształtowanie się miasta, wydany został po najeździe mongolskim z 1241 roku przez księcia Bolesława Łysego. Centralną częścią Wrocławia stał się wówczas plac, w XIII wieku określany łacińskim terminem forum, a do połowy XIV wieku nazywany także „stary targ” („aldin markte”). Nazwa rynek („ring”) pojawiła się po raz pierwszy w 1350 roku, kiedy funkcje targowe placu były już uregulowane. Rynek stał się centrum społecznego i gospodarczego życia miasta oraz zarządu administracyjnego i sądowniczego, z najważniejszymi dla Wrocławia budynkami.
Spośród budowli handlowych najwcześniej, przed 1241 rokiem, wzniesiony został Dom Kupców, mieszczący sukiennicze kramy z których dochód przeznaczony był dla księcia. Informacja o nim pojawiła się w tzw. pouczeniu mieszczan Magdeburga, skierowanym między 1211 a 1238 rokiem do księcia Henryka Brodatego, w którym zwrócili władcy uwagę na niezgodne z prawem magdeburskim ograniczanie wolności handlu. Polegało ono na wprowadzeniu książęcego monopolu handlowego w wybudowanym na rynku budynku z kramami. Kolejne wzmianki o komorach kupieckich przekazywane były w 1242, i następnie w 1266 roku, gdy 47 i pół pomieszczeń handlowych książę Henryk III odsprzedał mieszczanom.
W 1273 roku książę Henryk IV pozwolił mieszczanom zbudować 32 stragany z pieczywem oraz dowolną liczbę straganów z obuwiem. W samym roku książę przyznał również mieszczanom prawo wagi, co wiązało się z koniecznością ważenia przed zapłatą wszelkich towarów na miejskich wagach, oraz prawo szrotu, dzięki któremu mieszczanie mieli przywilej rozwożenia w obrębie murów miejskich trunków (piwa i wina). Rok później wrocławianie otrzymali od księcia prawo składu, które zobowiązywało przyjezdnych kupców do wykładania na określony czas na rynku przewożonych towarów. W 1303 roku po raz pierwszy odnotowano w źródłach pisanych ławy chlebowe, zaś w 1312 roku ławy szewskie. W 1305 roku Domem Kupców nazwano budynek w którym krojono i handlowano suknem, ponadto potwierdzono monopol kupców, nakazując rzemieślnikom cięcie sukna wyłącznie we wrocławskich sukiennicach. Zabudowania te początkowo były drewniane, ale około początku XIV wieku powstał murowany budynek smatruza.
W XV wieku bogacące się oraz powiększające liczbę ludności miasto przeprowadziło rozbudowę sukiennic oraz sąsiedniego ratusza. Około 1481 roku przebudowano lub wzniesiono budynek Urzędu Chmielu, w 1515 roku odnotowano przeniesienie krajalni sukna do budynku przy wschodnim wejściu sukiennic. Następnie w 1521 roku rozpoczęto przebudowę budynku Małej Wagi, ukończoną rok później. Na skutek tych prac na piętrze umieszczono izby służące do wyszynku, późnej przekształcone na giełdę. W 1541 roku wzniesiono budynek szrotu i handlu rybami, natomiast w 1549 roku odnotowano wykonanie nowego dachu nad sukiennicami.
W XVI wieku, zwłaszcza w jego drugiej połowie, w architekturze zabudowań rynku coraz częściej zaczęły pojawiać się renesansowe formy, choć zapewne wciąż dominowały jeszcze gotyckie i późnogotyckie cechy stylistyczne, a zwłaszcza utworzony w średniowieczu układ zabudowań. Dopiero gdy w połowie XIX wieku Wrocław stał się ośrodkiem przemysłu i handlu dla całego Śląska, bogacące się mieszczaństwo przystąpiło do bardziej drastycznych przekształceń zabudowy śródrynkowej. W 1821 roku przeprowadzono rozbiórkę sukiennic, w związku z ograniczeniem funkcji handlowych w zabudowie śródrynkowej i na placach, przenoszonych do domów stojących na zewnętrznych pierzejach. Zabudowa śródrynkowa miała odtąd pełnić rolę reprezentacyjną i administracyjną, dlatego w drugiej połowie XIX wieku prowadzono kolejne wyburzenia. Ostatni etap destrukcji śródrynkowych zabudowań handlowych spowodowały ciężkie walki z 1945 roku.
Architektura
Najstarszą gminę miejską obdarzoną przywilejem lokacyjnym umieszczono w lewobrzeżnej części Wrocławia, w strefie położonej na południowy – zachód od starszej osady rzemieślniczej, na niewielkim wyniesieniu terenu nie zalewanym przez wezbrania wód Odry. Jej obszerny, prostokątny plac targowy zajął teren wolny od zabudowy, wielkości około 207 x 172 metry, usytuowany mniej więcej pośrodku miasta lokacyjnego, w miejscu gdzie przecinały się dwie główne drogi: przebiegająca na linii wschód – zachód wzdłuż pierzei południowej i wyłożona drewnem, biegnąca na linii północ – południe wzdłuż pierzei wschodniej. Z wszystkich pozostałych narożników wybiegały pomocnicze ulice, dzielące miasto regularną siatką sięgającą miejskich murów obronnych. Dodatkowa ulica (zwana Kurzy Targ) przedzielała mniej więcej pośrodku wschodnią pierzeję ułatwiając komunikację z wrocławską farą św. Marii Magdaleny, natomiast w pierzei północnej i południowej mogły początkowo znajdować się otwarte kanały doprowadzające do miasta wodę, później zastąpione wąskimi uliczkami Szubieniczną i Więzienną. W narożniku południowo – zachodnim rynek łączył się z pomocniczym placem targowym zwanym Solnym, natomiast w narożniku północno – zachodnim z terenem zajmowanym przez drugi kościół farny św. Elżbiety, który otaczał cmentarz oraz domy altarystów i służby kościelnej.
Południowo – wschodnią część placu rynkowego zajął ratusz, początkowo wolnostojący (oddalony o 9 metrów od sukiennic), od XIV wieku połączony z handlową zabudową śródrynkową, a od XV wieku sąsiadujący z umieszczonym po północno – zachodniej stronie wieży budynkiem topni kruszców. Zabudowa handlowa zajmowała mniej więcej środkową część rynku o powierzchni około 112 x 84 metry, przy czym jej oś odchylona była nieco od osi rynku. Znajdowały się tam sukiennice (Dom Kupiecki), po stronie północnej równolegle do nich funkcjonowały Kramy Bogate, następnie drewniane Kramy Płócienne oraz na samej północy nieco dłuższe ławy chlebowe i skórzane, na początku XIV wieku przekształcone w murowany smatruz. W kąt utworzony po stronie północno – zachodniej przez wystającą część ław chlebowych i Kramów Płóciennych wstawiony został czworoboczny budynek Małej Wagi, na północ od którego znajdowała się izba szrotowników i Urząd Chmielu. Na północ od smatruza znajdowały się jeszcze stragany siodlarzy, rymarzy i pasamoniaków o różnej wielkości, w większości konstrukcji drewnianej. Ponadto w zachodniej części placu rynkowego znajdował się wolnostojący budynek Wielkiej Wagi, po stronie południowo – zachodniej, przed ratuszem szubienica, w południowo – wschodniej części rynku, naprzeciwko drugiego wejścia do ratusza – pręgierz. Przestrzeń placu wypełniał też szereg mniejszych, często tymczasowych bud, między innymi śledziarzy, czy solarzy. We wschodniej części działali „partacze”, grzebieniarze, tokarze, rękawicznicy oraz w pobliżu studni białoskurnicy. W północnej części mieściły się budy przekupek, handlarzy owocami i łakociami, tam też urządzano cykliczne targi i jarmarki. Zachodnia część rynku stanowiła wielki plac składowy, na którym przyjezdni kupcy rozpakowywali i wyładowywali towary. Obok pręgierza stoiska mieli iglarze, kapelusznicy i blacharze. W tej bardzo zatłoczonej części funkcjonował też handel zbożem.
Sukiennice wrocławskie składały się z dwóch rzędów kramów – jednakowej wielkości pomieszczeń dla kupców. Pierwotnie były one drewniane, następnie murowane z cegły w wątku wendyjskim. Początkowo nie miały piwnic, oraz co najwyżej jedno piętro ponad przyziemiem. Pod koniec XIII wieku w rzędzie północnym było 21 komór, w południowym 19. Cały ciąg miał około 96 metrów długości, 29,8 metrów szerokości, a przejście między kramami niecałe 5 metrów szerokości. Wejścia do sukiennic znajdowały się przy krótszych bokach, czyli od wschodu i zachodu, gdzie były strzeżone przez urzędników mających własne pomieszczenia. Funkcjonowało także przejście poprzeczne na osi północ – południe, szerokie na 4,6 metra, umieszczone za siódmym kramem licząc od zachodu. Wejście zachodnie prowadziło pod budynkiem mieszczącym urzędy handlowe. Zadaszone były wszystkie kramy, ale przejście wzdłuż sukiennic początkowo prawdopodobnie było otwarte. Przed każdą komorą znajdował się natomiast zadaszony przedsionek wydzielony poprzecznymi murami, odchodzącymi od lica ściany frontowej.
W XV wieku sukiennice przebudowano. Budynki mieszczące komory podwyższono, a przedsionki przed nimi rozebrano, poszerzając tym samym centralne przejście do 13,4 metrów szerokości. Przejście to przekształcono w dwunawową halę nakrytą pogrążonym dachem, opartym na ustawionych w rzędzie 22 granitowych, późnogotyckich, podwójnych filarach. Światło dostawało się do wnętrza przez wielkie okna w dachu, utworzone przed każdą komorą handlową. W czasie gdy zakładano dach nad przejściem, budynki sukiennic miały już po dwa piętra i dwukondygnacyjne poddasza, przy czym oba ciągi połączone były na poziomie piętra ponad przejściem poprzecznym. Szczyty ścian oddzielających komory wystawały ponad połacie dachów budynków. Eksponowaną wschodnią elewację sukiennic wieńczył ozdobny krenelaż założony nad pasem ostrołucznych blend. W części wschodniej umieszczone były dwie bramy umieszczone po dwóch stronach wtopionego w ścianę pod skosem małego budynku mieszczącego krajalnię sukna. Dwie bramy funkcjonowały też od zachodu, skąd wiodły na mały dziedzińczyk przed kolejnym budynkiem przy sukiennicach. Przy południowo – wschodnim narożniku sukiennic znajdował się sąsiadujący ze skrajną komorą mały budynek Urzędu Cła.
Kramy Bogate również ułożone były podobnie jak sukiennice, w dwa rzędy pomiędzy którymi znajdowało się przejście zwane od XV wieku Żelaźniczym, o szerokości 4,3 metra. Drugie przejście na linii północ – południe, szerokie na 2,5 metra, stanowiło uliczkę biegnącą przez całą zabudowę śródrynkową. W Kramach Bogatych sprzedawano między innymi sztaby żelaza, miedź, ostrza, ołów, cynę, kamień winny, olej drzewny, wosk, przyprawy korzenne, czy też cukier. Kramy te były zespołem małych pomieszczeń, przykrytym wspólnym dachem, albo z osobnymi zadaszeniami (za jednolitym dachem przemawiałyby wspólne ściany boczne i jednakowe rozmiary). Najstarsze kramy były zapewne drewnianymi budami, ale w 1327 roku rada miejska nakazała wybudować je z szachulca lub cegły i przykryć dachówką. Dlatego w drugiej połowie XIV wieku Kramy Bogate utworzone już były z cegły w wiązaniu gotyckim, z murami o niewielkiej grubości (0,6 metra). Zastosowano również piaskowcowe ciosy, z których wykonywano obramienia szerokich otworów okiennych i drzwiowych. Kramy składały się wówczas z 48 komór o wymiarach wnętrz około 3,7 x 2-3,9 metrów, rozłożonych na dwa rzędy zwrócone fasadami w stronę środkowego przejścia. Ciągi handlowe położone na wschód od przejścia poprzecznego mieściły po 15 komór, natomiast położone na zachód od przejścia po 9 komór. Pierwotnie zespół Kramów Bogatych i sukiennice były oddzielone miedzą, jednak z czasem została ona zajęta i adaptowana przez południowy rząd kramów, w wyniku czego nastąpiło ich pogłębienie (pozostawiono jedynie wąską na 1 metr miedzę).
Kramy Bogate z XIV wieku były dwukondygnacyjne i podpiwniczone. Partery były kryte stropem i mogły osiągać wysokość od 4,5 do 4,6 metrów. Piwnice początkowo także były przykryte stropami i podzielone drewnianymi przepierzeniami, ale w późniejszej fazie z drugiej połowy XIV wieku zakładano w nich sklepienia kolebkowe. Z parteru do piwnic wchodziło się przez otwory w sklepieniu utworzone w tylnych narożnikach wnętrz. Elementy wystroju i wyposażenia kramów były bardzo proste. Składały się z wnęk, pieców oraz rozmaitych otworów. W oknach stosowano poziome okiennice otwierane ruchem obrotowym ku górze i dołowi. Górną część podnoszono, robiąc z niej daszek, natomiast dolną opuszczano i podpierano krzyżakiem nóg, przez co powstawała ława sprzedaży. W XV wieku piętra kramów zaczęto adaptować do celów mieszkalnych, co powodowało łączenie po kilka dawnych komór (maksymalnie po trzy) i dobudowywanie tylnych traktów w szeregu północnym.
Smatruz był podłużnym, dwukondygnacyjnym budynkiem ustawionym równolegle do Kramów Bogatych, odsuniętym od nich o około 18 metrów. Składał się z części wschodniej o szerokości 11 metrów i długości 33 metrów, oraz części zachodniej, nieco większej, o wymiarach 12 x 68,5 metra. W murze oddzielającym te części funkcjonowały dwa przejścia, dwie kolejne pary wejść do budynku znajdowały się też od wschodu i zachodu w ścianach szczytowych, przy czym pomiędzy zachodnimi znajdowały się zewnętrzne schody na piętro. Od północy i południa mieściły się wejścia na osi uliczki przecinającej w poprzek cały blok śródrynkowy, a zachodnia część miała jeszcze jedno wejście od północy. Na osi budynku biegł rząd słupów podtrzymujących główną belkę stropu (sosręb) podtrzymującą belki poprzeczne. Powyżej znajdowało się piętro, przeznaczone do sprzedaży wełny, również dwunawowe, dostępne schodami od zachodu oraz może i od wschodu lub północy. Smatruz zwieńczony był stromym dachem dwuspadowym opartym na szczytach. Ponieważ od północy i południa przylegały do niego niskie, drewniane kramy, wnętrze parteru oświetlane było ukośnymi okienkami wychodzącymi ponad pulpitowe dachy, a piętro bezpośrednio zwykłymi oknami. Część wschodnia i środkowa smatruza mieściła ławy szewskie z wyrobami ze skóry, część zachodnia ławy chlebowe z pieczywem. Ławy te umieszczone były wzdłuż ścian i wzdłuż rzędu słupów.
Przestrzeń między smatruzem a Kramami Bogatymi wypełniały Kramy Płócienników, w których sprzedawano płótno surowe, wzorzyste i białe. Wzniesione były one z drewna, przy czym ich dach nie mógł być wysunięty do przejścia, aby nie zabudowywać wąskiej na 6-7 metrów przestrzeni. Liczba kramów z wyrobami płóciennymi dochodziła do 38. Po przeciwnej stronie smatruza, od północy, znajdowały się drewniane stragany i budy rymarzy i siodlarzy. Już w okresie późnego średniowiecza część z nich zaczęto przekształcać w murowane kamienice mieszkalne ze sklepami w przyziemiu. Początkowo były one jedno, a następnie dwutraktowe, przy czym starsze były trakty południowe. Domy te posiadały piwnice, kryte stropami i kolebkami.
Budynek Małej Wagi po przebudowie z 1521 roku posiadał wymiary 30,6 x 10,5 metra i trzy kondygnacje. Na północy dochodził do przejścia Kramów Bogatych, zaś na południu kończył się na przejściu do sukiennic. Dwa ostrołucznie sklepione korytarze tych przejść znajdowały się w południowej części parteru, a między nimi wewnątrz schody prowadziły na pierwsze piętro. Oświetlenie budynku zapewniały na piętrze kamienne, czworoboczne okna trójdzielne, przypominające okna południowej elewacji ratusza. Do pomieszczeń Małej Wagi wchodziło się od zachodu, przez prostokątny portal nad którego nadprożem znajdowało się wyobrażenie głowy św. Jana Chrzciciela z gotyckim napisem na obrzeżach. Cały budynek przykrywał wysoki, dwuspadowy dach. W 1540 roku wolny narożnik pomiędzy Małą Wagą a sukiennicami wypełniono nowym, tójkondygnacyjnym budynkiem o wymiarach 20,4 x 13,8 metrów, zwieńczonym dwoma równoległymi dachami zakończonymi od południa szczytami, każdym podzielonym siedmioma lizenami. Jego okna w przyziemiu zamknięto półkoliście, natomiast na piętrze otrzymały czworoboczne ościeża wypełnione krzyżowym laskowaniem.
Budynek Wielkiej Wagi początkowo nie był zbyt okazały, przypuszczalnie był jedynie zadaszoną przestrzenią pod którą działała waga. W drugiej połowie XVI wieku wzniesiono budowlę na planie kwadratu o wymiarach 7,2 x 7,2 metra z kwadratowymi filarami w narożnikach, pomiędzy którymi przerzucono arkady. Wewnątrz zawieszono dużą, dwuramienną wagę.
Pręgierz w okresie późnego gotyku miał formę wykonanego z piaskowca czworobocznego słupa o wysokości około 10 metrów, podtrzymującego pięcioboczną, ażurową latarnię. Latarnia zarówno u dołu jak i u góry otoczona była koronkami gotyckiej dekoracji. Wyżej przechodziła w ażurowy ostrosłup, którego poszczególne krawędzie ozdobiono żabkami. Całość wieńczył kwiaton na którym stała rzeźba. W dolnej części trzon posiadał pierścienie do których przywiązywano skazańców.
Stan obecny
Zabudowa śródrynkowa sukiennic oraz pozostałych kramów i budowli handlowych została w większości rozebrana i przebudowana w XIX wieku, choć fragmenty średniowiecznych murów wciąż tkwią pod częścią nowożytnych elewacji (przykładowo przed 2015 rokiem odkryto pozostałości trzech komór Kramów Bogatych, a w budynku nr 8 widoczny jest gotycki portal). Na tle wrocławskiego rynku wyróżnia się wspaniała bryła gotyckiego ratusza, opisana pod linkiem tutaj. Niestety późnogotycki pręgierz z końca XV wieku zniszczony został w 1945 i zastąpiony jest dziś współczesną rekonstrukcją.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Atlas historyczny miast polskich. Tom IV Śląsk, red. R.Czaja, M.Młynarska-Kaletynowa, zeszyt 13 Wrocław, Wrocław 2017.
Chorowska M., Dziedzic T., Krzywka M., Trzy Kramy Bogate odkryte we Wrocławiu, „Architectus”, 3(43), 2015.
Czerner O., Rynek wrocławski, Warszawa 1976.
Czerner O., Rynek wrocławski, Warszawa 1977.
Czerner R., Zabudowy rynków. Średniowieczne bloki śródrynkowe wybranych dużych miast Śląska, Wrocław 2002.
Czerner R., Lasota C., Średniowieczne murowane obiekty handlowe na rynku wrocławskim [w:] Średniowieczny Śląsk i Czechy. Centrum średniowiecznego miasta, tom 2, red. J. Piekalski, K. Wachowski, Wrocław 2000.
Piekalski J., Uwagi o strukturze przestrzennej Wrocławia w XI–XIII wieku, „Archaeologia Historica Polona”, tom 23, 2015.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.