Historia
Lokowany w XIII wieku, po najeździe Mongolskim, Wrocław początkowo nie posiadał specjalnego budynku dla pięcioosobowej rady miejskiej i jedenastoosobowej ławy, które w przeciwieństwie do dziedzicznego wójta posiadały ograniczone kompetencje. Możliwe iż rada na początku zbierała się w jednej z wynajmowanych kamienic miejskich. Najstarsza część ratusza powstała, jak wnioskuje się ze źródeł pisanych, do roku 1299, kiedy to wypłacono wynagrodzenie budowniczym Martinusowi i Albericusowi oraz zanotowano wpłatę za jednorazowe wynajęcie budynku sukiennikom. Ta najstarsza część budynku, określana wówczas jako consistorium, poza zgromadzeniami mieszczan posiadała także funkcję handlową.
W 1326 roku miasto wykupiło od potomków dziedzicznego wójta jego przywileje i obowiązki. Zwiększone kompetencje i prestiż spowodowały konieczność budowy nowej siedziby dla rady. Już w latach 1328-1333 w sąsiedztwie consistorium zbudowano drugi, mniejszy budynek rady i ławy. Zespół tych budowli zyskał odtąd rangę ratusza, a całość była określana jako praetorium lub novus domus. W latach 1343-1357 zbudowano Izbę Sądową, przylegającą od południa do budynku rady i od wschodu do consistorium, a w 1345 roku biskup wrocławski Przecław z Pogorzeli wyraził zgodę na urządzenie w niej kaplicy.
W początku XV wieku dwukrotnie władzę w ratuszu przejęto siłą: w 1406 na ratusz napadli patrycjusze, zaś w 1418 został on zajęty przez plebejuszy, którzy ścięli burmistrza oraz pięciu ławników. Od lat 70-tych XV wieku do 1504 w kliku etapach budowlanych powiększono ratusz od południa, zwiększając znacznie jego powierzchnię i nadając całości bardziej reprezentacyjny charakter. W 1559 roku wieżę ratusza podwyższono i nakryto renesansowym hełmem, a w 1615 podzielono południową część parteru na kilka mniejszych pomieszczeń. W XVII, a zwłaszcza w XVIII wieku wykonywano już tylko mniejsze prace renowacyjne. Miały one miejsce w 1741 roku przed hołdem stanów śląskich oraz po 1756 roku, kiedy w trakcie wichury ucierpiała wieża.
Od 1808 roku wnętrza ratusza ulegały stopniowej degradacji. Przestarzały obiekt nie odpowiadał wymogom nowoczesnej administracji i wkrótce radni przenieśli się do wybudowanego nieopodal Nowego Ratusza. Niszczały również reprezentacyjne elewacje budowli. Dopiero pod koniec XIX wieku przeprowadzono pierwsze prace konserwacyjne, kontynuowane w latach 30-tych XX wieku. Usunięto m.in. otaczające ratusz budy handlowe. W trakcie walk o Wrocław w 1945 roku ratusz został uszkodzony. Jego reprezentacyjny charakter przywróciły mu liczne powojenne odbudowy i konserwacje.
Architektura
Ratusz wrocławski zbudowano na skrzyżowaniu najważniejszych dróg handlowych, na rynku, w samym centrum miasta. Najwcześniejszy, dwukondygnacyjny budynek zwany consistorium z końca XIII wieku wzniesiono z kamienia w dolnych partiach i cegły w wiązaniu gotyckim w górnych częściach. Składał się z dwunawowej hali oraz przylegającej od północnego – zachodu wieży. Budynek był wolnostojący, o wymiarach zewnętrznych około 29 x 15 metrów (wnętrze 26,2 x 12,6 przy murach grubości aż 1,8-1,9 metra). Od północy znajdowało się przejście między nim a Domem Kupców, główne wejście zaś umieszczono zapewne po stronie południowej. W sumie w murach dolnej kondygnacji znajdowało się aż dziesięć wejść (sześć południowych, po jednym od zachodu i północy, dwa od wschodu), w tym sześć o szerokości 1,8-1,9 metra, co świadczyło o przeznaczeniu do transportu towarów. Wnętrze na nawy o szerokości 5,4 i 5,6 metra dzieliło pięć granitowych filarów i sześć arkad. Jego zagłębione nieco w gruncie przyziemie nazywano piwnicą, ale przykryte było pierwotnie drewnianym stropem. Najniższa kondygnacja wieży mieściła loch więzienny.
Dobudowany w 1333 roku budynek rady i ławy przy północno-wschodnim narożniku (praetorium), był znacznie mniejszy, wielkości 12 x 9 metrów, ale zapewne wyższy. Wejście do niego znajdowało się od strony południowej. Wewnatrz nad najgłębiej posadowioną piwnicą zbudowano suterenę z przejściem na powstały między consistorium a Domem Kupców dziedziniec. Z tego przejścia dostępne były cele więzienne, służące jako areszt. W kondygnacji wysokiego parteru znajdowała się Izba Rady Miejskiej z trzema ostrołucznymi oknami w ścianie wschodniej z których środkowe utworzono wyższe. Odbywały się w niej posiedzenia 8 osobowej rady. Początkowo sala przykryta była drewnianym stropem, a od połowy XV wieku sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Powyżej funkcjonowała jeszcze jedna kondygnacja, zajmowana przez ławników zajmujących się sprawami sądowymi. Przebudowana została w XV wieku gdy na miejscu starszych okien ostrołucznych umieszczono w niej od wschodu triadę profilowanych okien z łukami w ośle grzbiety, nad którymi w XVI stuleciu założono schodkowy szczyt wypełniony czworobocznymi blendami z krzyżowym laskowaniem.
W 1357 roku do consistorium dostawiono od wschodu, na parterze Izbę Sądową zwaną także Wójtowską, w której odbywały się rozprawy sądowe. Początkowo przykryta była ona drewnianym stropem, który w 1456 roku zastąpiono sklepieniem gwiaździstym opartym na pojedynczym, środkowym filarze. Po północnej stronie pomieszczenia umieszczono podwyższenie które służyło sądowi jako podium, na piętrze natomiast usytuowano kaplicę z wykuszem przeznaczonym na ołtarzyk. Zapewne w tym samym czasie nadbudowano piętro nad dawnym dwutraktowym consistorium oraz nad salą rady miejskiej, a całość nakryto wspólnym dachem dwuspadowym. Wieżę podniesiono wówczas o dwie kondygnacje. Już w 1368 roku funkcjonował na niej mechanizm zegarowy, zaopatrzony w dzwon godzinowy. Hełm wieży otoczono balustradą nad murowaną częścią wieży. W drugiej połowie XIV wieku lub na początku XV stulecia po stronie południowo – wschodniej i zachodniej ratusza powstały cztery parterowe dobudówki. Dwie obok wieży i dwie obok Sali Sądowej, przy czym wschodnia była siedzibą wójta i jego kancelarii.
W latach 1426 – 1428 po zachodniej stronie dawnego praetorium powstała piętrowa, długa na 6 metrów dobudówka przy Izbach Rady i Ławy. Mieściła ona na parterze kancelarię pisarza miejskiego, a na piętrze pomieszczenie kancelarii Ławy, pierwotnie przykrytą drewnianym stropem, a od końca XV wieku sklepieniem sieciowym. Kancelaria była miejscem pracy sekretarza rady i syndyka, którzy uczestnicząc w posiedzeniach sporządzali niezbędną dokumentację. W okresie 1469 – 1470 po raz kolejny podwyższono wieżę ratuszową, poprzez dobudowanie dwóch ośmiobocznych kondygnacji zakończonych balustradą i gotyckim, stożkowym hełmem konstrukcji mistrza Bernharda Sponsberga.
Przed 1470 rokiem przy południowej ścianie ratusza dostawiono trzy aneksy. Najważniejszym z nich był zlicowany ze ścianą wschodnią, o wymiarach zewnętrznych 5,8 x 9,4 metra. Posiadał stosunkowo cienkie mury, dlatego początkowo nie był podsklepiony. W elewacji południowej posiadał na wysokości parteru dwa półkoliste, bogato profilowane okna, wyżej zaś dwa okna o formach małych, bogato zdobionych wykuszy założonych na planie trójkątów. Pomiędzy nimi umieszczono figurę św. Jana Chrzciciela, opartą na rzeźbionym wsporniku i przykrytą gotyckim baldachimem, a pod nią figura św. Krzysztofa. Elewację zwieńczył trójkątny szczyt przedzielony wertykalnie okrągłymi wałkami przechodzącymi w sterczyny. W każdym polu umieszczono jedną statuę świętego – św. Marii Magdaleny, św. Elżbiety, św. Andrzeja, św. Wawrzyńca. Skrajne figury zwieńczono osobnymi wimpergami zdobionymi kwiatonem i żabkami, natomiast dwie środkowe jedną większą wimpergą.
Około 1480 roku przeprowadzono znaczną rozbudowę pod kierunkiem mistrza kamieniarskiego Hansa Bertholda, Josta Tauchena i Petera Franczke. Wznieśli oni piętrowy trakt południowy o głębokości 7 metrów, który wchłonął wcześniejsze dobudówki. Następnie między 1482 a 1510 rokiem Paul Preusse z Bricciusem Gauske zbudowali trzy południowe ryzality z bogato zdobionymi partiami piętra, nadwieszonymi w formie wykuszy. Wykusz południowo – wschodni z 1483 roku ozdobiono koronkową dekoracją fryzów arkadowych misternie wzbogaconych motywami roślinnymi. Na jego szczycie pojawiły się herby herby Królestwa Czeskiego, księstwa wrocławskiego i Wrocławia, u dołu natomiast postać anioła trzymającego głowę św. Jana, patrona miasta. Wykusz południowo – zachodni został wypełniony płycinami o bogatej, wyłącznie roślinnej ornamentyce oraz otrzymał wsporniki w postaci aniołów, dudziarza, trębacza i mężczyzny jedzącego bułkę. Wykusz środkowy nawiązywał stylowo do południowo – wschodniego. Powtórzono tam podwójne fryzy arkadowe z kwiatonami, a płyciny ujmujące okna ozdobiono zwojami roślinnymi. Ponad nimi przy gzymsie umieszczono fryz z groteskowymi scenkami: przekupka na straganie, stara kobieta wlokąca kosz, idąca para z psem, kobieta niosąca gęsi, drwal z kłodą i toporem, bijący się chłopi, pojedynki na miecze i kopie, a wreszcie św. Jerzego zabijającego smoka i uwalniającego dziewicę. Dolny fryz zdominowany został przez wizerunki zwierząt, sceny realistyczne, ale też i alegoryczne, bajkowe.
Około 1500 roku trakt środkowy i północny ratusza, dotąd przykryte osobnymi dachami dwuspadowymi, uzyskały wspólny dach i wysoki, bogato zdobiony szczyt od strony wschodniej. Został on wypełniony ceramicznymi motywami arkadowymi, z maswerkami tworzącymi charakterystyczną płomienistą sieć ornamentalną, wzbogaconą kwiatonami i sterczynami z żabkami. Brzegi szczytu ujęto koronkowymi fryzami, a nad całością utworzono ażurową dekorację sterczyn łączonych maswerkowymi przeźroczami o trójlistnych wypełnieniach. Południowy trakt oraz aneks północno-wschodni przekryto osobnymi, niższymi dachami. Po zakończeniu głównych prac budowlanych i kamieniarskich elewacje ratusza otynkowano i pokryto około 1510 roku barwnymi malowidłami, umieszczonymi na fasadzie wschodniej i elewacji południowej.
W 1548 od strony dziedzińca powiększono aneks północno – wschodni. W jego nowej części umieszczono na parterze Kancelarię Rady, a na piętrze Kancelarię Ławy z renesansowym wykuszem skierowanym na dziedziniec. Wykusz środkowy elewacji południowej, zaraz ponad wejściem do Piwnicy Świdnickiej wzbogacono w 1550 roku o tzw. śpiewający zegar, który przy pomocy dzwonów, co pół godziny wykonywał chorał Da pacem Domine, a co godzinę Veni creator spiritus i Magnificat.
Wyraźny podział kondygnacji ratusza był wyznacznikiem dostępu do nich poszczególnych klas i grup społecznych. Na samym dole, w Piwnicy Świdnickiej gromadzili się przy piwie kupcy, rzemieślnicy, podróżni oraz zwykły plebs. Na parterze zbierało się pospólstwo, urządzające tam swoje zgromadzenia i święta, tam także handlowano. Piętro natomiast przeznaczone było dla rady miejskiej, patrycjuszy i ważniejszych gości – królów, książąt hierarchów kościelnych.
W swej ostatecznej formie u schyłku średniowiecza główne wejście do ratusza znajdowało się po stronie wschodniej. Osiągało się nim Salę Sądową (Wójtowską) z lat 1343-1347, w której odbywały się publiczne rozprawy, wcześniej przeprowadzane pod gołym niebem w okolicy pręgierza. W sali wójt i ławnicy zasiadali na podwyższeniu. Początkowo jej wnętrze przykryte było stropem, który około 1456 roku zastąpiono gotyckim sklepieniem żebrowym wspartym na środkowym filarze. Pierwotnie Sala Sądowa odizolowana była od Sali Mieszczańskiej ścianą, w której dopiero w 1481 roku przebito portal, połączona natomiast była schodami z wyżej położoną Salą Wielką.
Sala Mieszczańska z przełomu XIII i XIV wieku, czyli dawne consistorium, oryginalnie przykryta była drewnianym stropem opartym na środkowych słupach. Zaprojektowana na wzór auli romańskich palatiów, służyła mieszczanom jako miejsce zgromadzeń publicznych. Po dobudowaniu piętra w połowie XIV wieku, funkcję tą przejęła Sala Wielka. Wówczas północną część Sali Mieszczańskiej przeznaczono do celów handlowych, ustawiając tam kramy. W nawie południowej urządzano natomiast zabawy i święta niższego mieszczaństwa. Dobudowany trakt południowy, nie wiadomo jakie początkowo pełnił funkcje. Zapewne pod koniec XV wieku składowano tam towary, a od XVII stulecia przebywała tu straż miejska i składowano broń, gdyż odkryto tam ślady wieloletniego opierania mieczy i halabard. W 1480 roku sala otrzymała gotyckie sklepienia i ścianę, która zastąpiła drewniane filary.
Granicząca z Salą Sądową i Halą Mieszczańską Izba Zielona, od czasu budowy w XIV wieku, zwieńczona była płaskim stropem, a po 1470 roku sklepieniem sieciowym z rzeźbionymi zwornikami. Prawdopodobnie pierwotnie pełniła różne funkcje kancelaryjne, a pod koniec XV służyła za areszt dla wysoko urodzonych dostojników. Narożnik ratusza zajmowało Wójtostwo, w średniowieczu dostępne z zewnątrz wejściem podobnym do pobliskiej Sali Sądowej. W drugiej połowie XV wieku w pomieszczeniu tym założono sklepienie sieciowe ze zwornikami, pośród których wyróżniają się rzeźby męskich i damskich głów. Ściany były natomiast pokryte malowidłami i inskrypcjami gotyckiego pisma. Pierwotnie, na podwyższeniu gdzie stał stół, urzędował wójt, który w sąsiednim pomieszczeniu ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym mógł mieć archiwum.
W północnej części przyziemia mieściła się, zbudowana w latach 1328 – 1333 Izba Rady. Był to wówczas jeszcze osobny budynek, stykający się z resztą ratusza narożnikiem południowo – zachodnim. Jego wyższy poziom podłogi spowodowany był funkcjonowaniem poniżej korytarza łączącego dwie części rynku. Początkowo izba przykryta była stropem, sklepienie krzyżowo – żebrowe założono w niej w połowie XV wieku. To tu zbierała się rada miejska i tu zapadały najważniejsze dla miasta decyzje, pierwotnie tutaj też przechowywano w skrzyniach dokumenty i pieczęcie. Rajcy zasiadali przy stole w narożniku północno – wschodnim, siedmiu młodszych ławników na długiej ławie przy północnej ścianie, czterech starszych ławników na krótkiej ławie przy oknie, a dwaj sekretarze na samym końcu przy ścianie południowej, która podobnie jak pozostałe pokryta była późnogotyckimi malowidłami. W ścianie południowej znajdował się także ostrołuczny, zamykany drzwiami portal, którym schody wiodły do ulokowanych poniżej cel (posiadały one żartobliwe nazwy np. Zimna Kuchnia, Pusta Butelka, czy Cierpliwy Hiob). Inny portal wiódł schodkami w grubości muru do kaplicy na piętrze, gdzie członkowie rady przed posiedzeniami uczestniczyli w mszach. Obok Izby Rady znajdowała się Kancelaria Rady, dobudowana w latach 1426 – 1428. Jej wnętrze początkowo pokryte stropem, zastąpiono w 1490 roku sklepieniem sieciowym z polichromowanymi zwornikami. Ukazano na nich głowę św. Jana na misie, skrzyżowane miecze, oraz orła dolnośląskiego i czeskiego. Kamienne konsole przy ścianie południowej pierwotnie (jeszcze przed wybudowaniem tego pomieszczenia) dźwigały zewnętrzny ganek, łączący kaplicę na górze z wykuszem latrynowym na wieży. Pierwotnie kancelaria była miejscem pracy pisarza miejskiego, a później sekretarza, którzy sporządzali dokumenty oraz prowadzili księgi miejskie.
Na piętrze ratusza większość budynku zajmowała Sala Wielka, której nawy północna i środkowa powstały (wówczas jeszcze z drewnianymi stropami) już w latach 1345 – 1357. Nawę zachodnią i południową dobudowano w drugiej połowie XV wieku, kiedy też całość zasklepiono. Sklepienie to wzbogacono elementami rzeźb aż 161 zworników i 52 wsporników o symbolach heraldycznych, biblijnych, zwierzęcych (niedźwiedź, jeleń, wielbłąd, koń), fantastycznych (smok, syreny, jednorożec, gryf) oraz dotyczących życia codziennego (np. patrycjusz, błazen, astrolog, pijak, jeździec na ośle). Mimo ogromnej różnorodności przedstawienia te nie są przypadkowe, ale tworzą określoną wizję świata w ujęciu ludzi średniowiecza, ukazującą informacje o charakterze politycznym, symbolicznym i umoralniającym (np. małpa w łańcuchu to symbol pokonanego diabła). Wnękę wykusza zachodniego w 1504 roku przykryto sklepieniem kryształowym z żebrami, jedynym tego typu przykładem we Wrocławiu i drugim na Śląsku. Wnęka wykusza środkowego z 1486 roku stanowiła lożę honorową, co podkreślono bogatą dekoracją późnogotycką mistrza Gauskego. Samą Wielką Salę wykorzystywano do najważniejszych uroczystości z udziałem możnych i patrycjatu. Tutaj co roku mieszczanie składali hołd nowo obranemu samorządowi, tutaj też odbywały się uczone dysputy, a także pokazy walk szermierczych i uroczyste przyjęcia.
Z Wielkiej Sali przejście prowadziło do pomieszczenia w wieży, gdzie od początku XV wieku znajdowało się główne archiwum ze skrzyniami zawierającymi dokumenty i pieniądze. We wschodniej części Wielkiej Sali wspaniały portal z 1485 roku z dekoracyjnym tympanonem zawierającym tarcze herbowe (lwa czeskiego, orła śląskiego i głowę św. Jana) prowadził do Sali Książęcej, czyli dawnej kaplicy, zbudowanej w latach 1343 – 1347. Jej wnętrze przez ponad sto lat przykrywał drewniany strop, zastąpiony na początku drugiej połowy XV wieku sklepieniem krzyżowo – żebrowym wspartym na środkowym filarze oraz na przyściennych półfilarach. Żebra spięto zwornikami w kształcie ludzkich popiersi o indywidualnych i realistycznych cechach, ukazujących różnych przedstawicieli stanu mieszczańskiego. W 1452 roku powstał wschodni, sklepiony wykusz ołtarzowy w miejscu jednego z czterech okien. Jak wspomniano kaplicę połączono schodkami w murze północno – zachodniego narożnika z dolną Izbą Rady, która uczestniczyła tu w mszach.
Na południu piętra w 1471 roku umieszczono niewielkie pomieszczenie Izby Seniora Rady z nieco późniejszym sklepieniem gwiaździstym opartym na czterech wspornikach figuralnych, ukazujących personifikacje Królestwa Czech, Śląska, księstwa wrocławskiego i miasta Wrocławia. Pierwotnie izba pokryta była malowidłami ściennymi. W niej za pomocą okna kasowego z około 1480 roku, którego obramienie widoczne jest od strony Sali Wielkiej, wpłacano pieniądze za działalność rzemieślniczą i handlową. Sąsiedni skarbiec powstał w 1471 roku, a jego sklepienie sieciowe wkrótce potem. W jego wydzielonej części przechowywano pieniądze i szlachetne kruszce. Ostaniami pomieszczeniami na piętrze były: Kancelaria Ławy z lat 1426 – 1428 ze sklepieniem sieciowym z 1490 roku z polichromowanymi zwornikami w kształcie m.in. głowy Jana Chrzciciela, orła śląskiego, lwa czeskiego i litery „W”, (inicjału miasta), a także Izba Ławników z okresu 1328 – 1333. W połowie XV wieku otrzymała ona sklepienie krzyżowo – żebrowe ze zwornikiem heraldycznym w postaci litery „W”.
Nie można zapomnieć również o ratuszowej piwnicy, już od końca XIII wieku głównej piwiarni miejskiej, serwującej znakomite piwo świdnickie, a także wino i początkowo miód pitny. Były to wówczas dwa pomieszczenia pokrywające się z górną Halą Mieszczańską: północne, pozbawione okien, gdzie magazynowano beczki i południowe, gdzie nalewano i spożywano trunki. Później wydzielono cztery pomieszczenia: dwa północne zwane Beczką i Szynkiem oraz południowe o nazwach Piwnica Ławników i Piwnica Hanzy. Wnętrze pod dawnymi aresztami powstało około 1330 roku i początkowo służyło jako winiarnia, a od końca XIV wieku wykorzystywano je na spiżarnię. Ponadto w latach 40-tych XIV wieku zbudowano Piwnicę Książęcą z XV-wiecznym sklepieniem krzyżowo – żebrowym wspartym na masywnym środkowym filarze. Od południa przylegała narożna piwnica, później wchłonięta przez zachodnią Piwnicę Mieszczańską, przyległą do przedsionka i Piwnicy Chłopskiej. Wszystkie je przykryto sklepieniami krzyżowymi bez żeber. Z biegiem wieków Piwnica Świdnicka stała się słynną gospodą znaną na całym Śląsku, w której spotykali się ludzie rożnych stanów i zawodów. Przed krwawą rewoltą z 1418 roku spiskowali tutaj buntownicy, a dwa lata później cesarz Zygmunt Luksemburczyk wstąpił tu w przebraniu mieszczanina, chcąc poznać rzeczywiste poglądy swych poddanych. Król Węgier Maciej Korwin ponoć tak był urzeczony Piwnicą Świdnicką, iż w 1480 roku urządził podobną w swej stolicy.
Stan obecny
Ratusz we Wrocławiu jest unikatowym w skali europejskiej zabytkiem świeckiej architektury gotyckiej, który dzięki swej oryginalności i wysokiej klasie artystycznej stał się wzorem dla innych tego typu budowli. Ogólna bryła ratusza z większością dekoracji przetrwała do naszych czasów bez istotnych zmian, chociaż niektóre elementy wystroju nie zachowały się, między innymi późnogotyckie malowidła wraz ze złoceniami. Współcześnie mieści się w nim oddział wrocławskiego Muzeum Miejskiego, Muzeum Sztuki Mieszczańskiej, stanowiąc niejako jego główny eksponat. Można go zwiedzać od środy do soboty w godzinach 10.00-17.00, a w niedzielę od 10.00-18.00. W środę wstęp jest bezpłatny. W piwnicach ratusza znajduje się Piwnica Świdnicka, jeden z najstarszych lokali gastronomicznych w Europie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Arczyński S., Ratusz wrocławski, Wrocław 1998.
Czerner O., Rynek wrocławski, Warszawa 1976.
Czerner R., Lasota C., Średniowieczne murowane obiekty handlowe na rynku wrocławskim [w:] Średniowieczny Śląsk i Czechy. Centrum średniowiecznego miasta, tom 2, red. J. Piekalski, K. Wachowski, Wrocław 2000.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Trzynadlowski J., Ratusz we Wrocławiu, Wrocław 1996.
Trzynadlowski J., Stary Ratusz we Wrocławiu, Wrocław 2012.