Historia
Wrocław powstał na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych wiodących z południa nad Bałtyk i z Rusi na zachód. We wczesnym średniowieczy był jedną z ważniejszych osad plemienia Ślężan. Od końca IX aż do połowy X wieku wraz z całym Śląskiem należał do państwa czeskiego, a od około 990 roku wszedł w skład państwa piastowskiego. Głównym elementem Wrocławia był wówczas drewniano – ziemny gród na Ostrowiu Tumskim, siedziba feudała i jego świty. Obok, na obwarowanym także podgrodziu, mieszkali rzemieślnicy i kupcy. W 1000 roku Wrocław został obrany na stolicę biskupstwa, a od 1138 roku będąc stolicą osobnej dzielnicy zaczął odgrywać coraz większą rolę. Obszar pierwotnego podgrodzia na Ostrowiu Tumskim, zbyt mały wobec wzrastającej szybko liczny ludności i nowych fundacji, został rozszerzony o tereny położone na północy i na zachodnim brzegu Odry (na Ołbinie powstał klasztor benedyktynów, a na wyspie Piasek klasztor kanoników regularnych). Na lewym brzegu Odry rozwinęła się natomiast osada tkaczy walońskich. Około 1229 roku rozplanowano pierwszy rynek i wytyczono ulice, jednak ten żywiołowy rozwój przerwał najazd tatarski z 1241 roku.
Zniszczenia spowodowane przez Mongołów uświadomiły mieszczanom potrzebę wzniesienia wokół miasta murów obronnych, które pozwoliłyby w przyszłości ich ochronić. Budowę murowanych obwarowań rozpoczęto około połowy XIII wieku, na miejscu wcześniejszych ziemnych wałów z palisadą, bądź częstokołem. W źródłach pisanych odnotowane zostały one już w 1260 roku odnośnie głównej części miasta, natomiast w 1263 roku wspomniano obwarowania Nowego Miasta wrocławskiego (wcielonego do Wrocławia w 1327 roku). Prace budowlane na najważniejszych odcinkach zakończono około 1270 roku, ale najpóźniej, bo pod koniec XIII stulecia wzniesiono obwarowania od strony rzeki. W 1291 roku suchy przekop przed murami zastąpiono na rozkaz Henryka V szeroką nawodnioną fosą (Czarna Oława), wypełnioną wodami rzeki Oławy.
Miasto szybko się rozrastało i już w XIV wieku zabudowa, która powstała na zewnątrz murów miejskich była na tyle znaczna i rozległa, że postanowiono od południa i zachodu wybudować nowy pierścień murów i otoczyć go fosą. Prace nad nowym obwodem trwały od końca XIII wieku do około 1351 roku (wtedy to ufundowano kościół św. Stanisława, Wacława i Doroty opisany jako „inter duos muros”), natomiast obszar Nowego Miasta otrzymał murowane obwarowania od wschodu dopiero w XV lub XVI wieku. Starszy mur wewnętrzny utracił wówczas funkcje militarne. Poprzecinany wieloma furtami, prowadzącymi na mostki przerzucone nad Czarną Oławą (fosą), był wchłaniany przez zabudowę mieszkalną. Najwcześniej, bo jeszcze na początku XIV wieku, proces ten zaczął się po stronie zachodniej, gdzie na gruntach komunalnych powstały osiedla niewielkich domków rybaków, białoskórników, kołodziejów i garncarzy.
System fortyfikacji był stale rozbudowywany i ulepszany w miarę jak zmieniała się technika wojenna. Wraz z rozpowszechnieniem się prochu i pod wpływem doświadczeń z wojen husyckich, w latach 70-tych XV wieku rozpoczęto budowę drugiego, zewnętrznego pierścienia obwarowań z bastejami. W 1427 roku przebudowana miała zostać brama Mikołajska, ponownie zmodernizowana w 1479 roku. Prace nad drugą linią obwarowań trwały jeszcze na początku XVI wieku, kiedy to uległy przyspieszeniu z powodu obawy przed Turkami. W 1522 roku przebudowano bramę Świdnicką, w 1528 roku rozpoczęła się budowa bastei przy bramie Ceglarskiej, od 1530 roku trwały prace przy murze za szpitalem Wszystkich Świętych i między bramami Świdnicką a Mikołajską. W 1531 roku natomiast rozpoczęto przedłużanie fosy miejskiej od bramy Świdnickiej do Mikołajskiej. Odnotowano wówczas, że na to przedsięwzięcie każdy mieszkaniec Wrocławia bez względu na zamożność musiał dać 5 groszy. Ostatnie większe prace modernizacyjne zewnętrznego muru przeprowadzono przed 1562 rokiem, gdy stał się on już tylko murem oporowym dla usypanego wówczas wysokiego wału.
W XVII wieku przed późnośredniowiecznymi obwarowaniami utworzono system bastionowy. Konieczność ta, całkowicie zmieniająca wygląd przedpola miasta, wynikała ze zmian w sposobach walki, jakie dokonały się od schyłku średniowiecza. Rozwój broni palnej i technik oblężniczych, a przede wszystkim używanie coraz silniejszej artylerii spowodowało, że dawne ceglane mury miejskie straciły swoją wartość obronną. Po zajęciu Wrocławia przez wojska Napoleona, począwszy od 1807 roku rozpoczął się wieloletni proces burzenia murów obronnych Wrocławia.
Architektura
Mur obronny Wrocławia z drugiej połowy XIII wieku był wysoki na około 6 do 9 metrów, gruby na około 1-2,2 metra i zwieńczony krenelażem, który ochraniał chodnik straży. Wzmacniało go 39 prostokątnych baszt wykuszowych, rozmieszczony w odległościach co około 30 metrów, a więc w zasięgu pozwalającym oddać skuteczny strzał z kuszy. Baszty zastosowano na większości obwodu, jednak na najbezpieczniejszym odcinku w części północnej miasta, na mało stabilnych gruntach nad brzegami rzek Odry i Oławy, rozstawione były w większych odstępach. Miały one w planie formę czworoboczną i występowały obustronnie poza oś murów obronnych. Wszystkie baszty najpewniej pierwotnie zbliżone były wysokością do kurtyn muru obronnego i zwieńczone krenelażem.
Pierwszy, pojedynczy pierścień wrocławskich murów obronnych otoczony był szeroką fosą wypełnioną wodami rzeki Odry i Czarnej Oławy, przy czym na północnym odcinku fosę zastępowała sama Odra. Na północnym – wschodzie Biała Oława oddzielała główną część Wrocławia od Nowego Miasta. Odnoga Odry oddzielała od miasta teren usytuowanego na wyspie zamku tumskiego, natomiast nawodniona krótka odnoga fosy prawdopodobnie oddzielała od miasta teren zamku lewobrzeżnego (późniejszego arsenału miejskiego). Trzeci zamek wrocławski, powstały na początku XIV wieku tzw. zamek cesarski, usytuowany już został wewnątrz miejskiego obwodu obronnego, w północnej części Wrocławia.
W pierwszej połowie XIV wieku teren miasta powiększono od zachodu i południa, a także po stronie wschodniej, gdzie do Wrocławia włączono dawne Nowe Miasto. Mur w południowej i zachodniej części miasta prawdopodobnie uzyskał wysokość około 7 metrów i grubość do 1,5 metra. Wzniesiony był na grzbiecie wału piaszczysto-faszynowego, który opasywał obszar powiększonego miasta od 1261 roku. Nowy obwód składał się z nieco cieńszych murów, przez co jego chodnik obronny musiał być utworzony na drewnianym, krytym ganku, umieszczonym na odsadzce muru i podpartym ukośnymi belkami.
Powiększony obwód obronny Wrocławia ponownie wzmocniono licznymi czworobocznymi, półkolistymi i wielobocznymi basztami łupinowymi (wykuszowymi), otwartymi od strony miasta i wysuniętymi na 3,5 metra przed jego lico. Część z baszt została w okresie późnego średniowiecza podwyższona o około 3 metry, zabudowana od strony miasta i przykryta czterospadowymi dachami. W XV stuleciu ogółem baszt było około 50, rozstawionych w regularnych odstępach, zapewniającym możliwość prowadzenia ognia flankowego. Część z nowo wzniesionych uformowano na planie czworoboku, ale wiele otrzymało też formę półkolistą.
W latach 70-tych XV wieku przystąpiono do budowy zewnętrznych fortyfikacji bastejowych. Przed głównym murem z XIV wieku powstał wówczas wał ziemny i niski ale gruby mur o szerokości około 2,4 – 2,5 metra, wzniesiony z cegieł w technice opus emplectum, w dolnej partii od strony fosy licowany kamiennymi ciosami. Powyżej kamiennego pasa znajdowały się w odległości około 1,3 metra wnęki, przypuszczalnie strzeleckie, o rozglifionych ościeżach, prawdopodobnie nakryte łękami odcinkowymi, zaopatrzone od strony fosy w okienka z kamiennymi obramieniami, na przemian okrągłymi i częściowo zaokrąglonymi. Wnęki miały wysokość około 2,5 metrów. Przy ich górnej krawędzi znajdowały się piaskowcowe, ciosowe wsporniki zakończone u dołu ćwierćkoliście, które prawdopodobnie stanowiły oparcie dla drewnianego ganku lub hurdycji. Zwieńczenie konstrukcji muru stanowiło ceglane, blankowane przedpiersie o grubości 2,5-3 cegieł, przy czym na odcinkach młodszych (zachodnich) było ono grubsze. Charakterystyczną cechą później powstałych kurtyn były też drewniane poprzeczne stężenia, zakończone formą podwójnych jaskółczych ogonów. Stanowiły one prawdopodobnie element konstrukcyjny pierwotnego ganku straży, w zachodniej części obwarowań posadowionego na schodkach wznoszących się w kierunku przedpiersia. Otwory strzeleckie muru po pewnym czasie zostały zamurowane, co mogło być spowodowane podniesieniem się poziomu fosy, mogły one też być nieefektywne z powodu znacznej grubości kurtyn. Zewnętrzny mur z XV/XVI wieku wzmocniony był przez dziesięć półokrągłych bastei.
Do miasta w XIII wieku prowadziło pięć bram miejskich: Świdnicka od południa, Mikołajska i Ruska od zachodu, Oławska od strony wschodniej oraz Piaskowa od północy (brama ta prawdopodobnie początkowo była zwykłą basztą, podwyższoną i zaopatrzoną w przejazd bramny na początku XIV wieku). W większości miały one kształt wieży bramnej na planie kwadratu z przejazdem na osi, zamykanym zwodzonym mostem. Wieńczył je dach kryty gontem.
Po XIV-wiecznej rozbudowie nowe bramy: Świdnicka, Mikołajska i Oławska przejęły nazwy starych XIII-wiecznych wjazdów, gdyż usytuowano je na przedłużeniu tych samych ulic. Powstała także pomocnicza brama Sakwowa w południowo – wschodnim narożu miasta oraz skromne bramy Ceglarska po stronie północno – wschodniej i Odrzańska na północy. Od lat 20-tych XV wieku wzmacniano obronność bram rozbudowując przedbramia, zaopatrując w barbakany, przygotowując stanowiska dla broni palnej. W 1479 roku w obawie przed najazdami i na skutek doświadczeń po wojnach husyckich, zachodnia brama Mikołajska została rozbudowana o dwie basteje otaczające budynek bramny, przystosowane do ustawienia artylerii i użycia broni palnej. Podobne wzmocnienie otrzymała również brama Oławska oraz w 1525 roku brama Świdnicka, chroniona największą z wrocławskich bastei. Cały system uzupełniono w 1536 roku basteją u wylotu bramy Sakwowej.
W XIV – XVI wieku zewnętrzną strefę obrony stanowiła nawodniona fosa i rzeka Odra od północy. Gdy wytyczono zewnętrzną linię fortyfikacji, przekopano również z trzech stron miasta zewnętrzną fosą, odległą od Czarnej Oławy o około trzysta metrów. Początkowo zewnętrzna fosa przebiegała w środkowej części południowego odcinka nieco bardziej na południe, zaś kościół i klasztor joannitów Bożego Ciała znajdował się na wysuniętym przed bramę Świdnicką terenie przypominającym półwysep.
Stan obecny
Do dzisiaj z niegdyś okazałych obwarowań miejskich przetrwała jedynie rekonstruowana w znacznej części baszta Niedźwiadka wraz z krótkim fragmentem muru, usytuowana na ulicy Kraińskiego w północno – wschodniej części dawnego obwodu obronnego Wrocławia. Ponadto odnaleźć można dwie baszty oraz fragment kurtyny muru obronnego na terenie arsenału miejskiego, obecnie będącego siedzibą Muzeum Archeologicznego (oddział Muzeum Miejskiego Wrocławia).
pokaż basztę Niedźwiadka na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Atlas historyczny miast polskich. Tom IV Śląsk, red. R.Czaja, M.Młynarska-Kaletynowa, zeszyt 13 Wrocław, Wrocław 2017.
Babral K., Michalski M., Wiatrzyk K., Studium rekonstrukcji bastejowych fortyfikacji Wrocławia na przykładzie reliktów odkrytych w rejonie pl. Wolności, „Architectus”, 3(39), 2014.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.
Przyłęcki M., Mury obronne miast Dolnego Śląska, Wrocław 1970.
Romanow J., Chronologia bramy Piaskowej w świetle wyników badań wykopaliskowych w roku 2000, „Silesia Antiqua”, t. 42, 2001.