Historia
Wrocław powstał na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych wiodących z południa nad Bałtyk i z Rusi na zachód. We wczesnym średniowieczy był jedną z ważniejszych osad plemienia Ślężan. Od końca IX aż do połowy X wieku wraz z całym Śląskiem należał do państwa czeskiego, a od około 990 roku wszedł w skład państwa piastowskiego. Głównym elementem Wrocławia był wówczas drewniano – ziemny gród na Ostrowiu Tumskim, siedziba feudała i jego świty. Obok, na obwarowanym także podgrodziu, mieszkali rzemieślnicy i kupcy. W 1000 roku Wrocław został obrany na siedzibę biskupstwa, natomiast od 1138 roku stanowił stolicą osobnej dzielnicy. Zaczął odgrywać coraz większą rolę, dlatego obszar pierwotnego podgrodzia na Ostrowiu Tumskim, zbyt mały wobec wzrastającej szybko liczny ludności i nowych fundacji, został rozszerzony o tereny poza wyspą. Oprócz klasztoru benedyktynów na Ołbinie oraz klasztoru kanoników regularnych na wyspie Piasek, na lewym brzegu Odry rozwinął się szereg skupisk osadniczych, przy których w czasach księcia Henryka Brodatego rozplanowano pierwszy rynek i wytyczono ulice.
Intensywny rozwój Wrocławia tymczasowo przerwał najazd tatarski z 1241 roku. Zniszczenia spowodowane przez Mongołów uświadomiły mieszczanom potrzebę wzniesienia wokół miasta ceglanych murów obronnych, które zastąpiłyby starsze obwarowania drewniano – ziemne. Budowę murowanych fortyfikacji rozpoczęto po połowie XIII wieku lub najwcześniej w latach 40-tych. Prawdopodobnie w trakcie przeprowadzonej w 1261 roku ponownej lokacji miasta prace nad nimi były już w toku. W dokumencie lokacyjnym wydanym przez książąt Henryka III i Władysława, wspomniano o jatkach i ogrodach usytuowanych „ante civitatem infra fossata prime locationis”. Dwa lata później wspomniano obwarowania lokowanego wówczas Nowego Miasta wrocławskiego. W 1272 roku książę Henryk IV Prawy potwierdził i rozszerzył przywileje dla miasta „intra muros”, a w 1274 roku obarczył finansowo mieszkańców „intra muros civitatis Wrat(islauie)” oraz „ad muros intra fossata”. Wzmianki te wskazywałyby, że roboty budowlane na najważniejszych odcinkach zakończono około początku lat 70-tych XIII wieku, choć do końca stulecia wznoszono jeszcze mur miejski od strony rzeki. W 1291 roku suchy rów przed murami zastąpiono nawodnioną fosą, napełnioną z rzeki Oławy na rozkaz Henryka V Grubego, który pospiesznie wzmacniał obwód obronny w obliczu konfliktu o sukcesję po Henryku IV (fosę tą zwano później Czarną Oławą).
Miasto szybko się rozrastało i już w XIV wieku zabudowa, która powstała na zewnątrz murów miejskich była na tyle znaczna i rozległa, że postanowiono od południa i zachodu wybudować nowy pas poprzedzonych fosą murów. Prace nad nowym odcinkiem trwały od końca XIII wieku do około połowy XIV stulecia. Nastrasza wzmianka związana z nowymi obwarowaniami odnotowana została w 1299 roku, kiedy to wspomniano budowę drugiej bramy Oławskiej i sąsiednich odcinków muru. Następnie od 1303 roku w miejskiej księdze rachunkowej odnotowywano wydatki na prace budowlane. Ich wysokość była zmienna w poszczególnych latach. Bardzo dużą sumę 159 grzywien przeznaczonych na mury i bramy zapisano w 1305 roku, ale już w 1306 roku wydatki wyniosły tylko 8 grzywien, podczas gdy w następnym roku nie wydano nic, ze względu na prowadzone wówczas działania wojenne. W 1308 roku wydatki zwiększyły się do kwoty 52 grzywien, a następnie były zapisywane z przerwami do 1348 roku, kiedy to prace związane z budową muru obronnego i fosy zostały ukończone, przy czym największe nasilenie prac budowlanych nad murem i basztami odnotowano od 1337 do 1343 roku. W 1351 roku, gdy ufundowano kościół św. Stanisława, Wacława i Doroty, został on opisany jako „inter duos muros”.
Obszar Nowego Miasta, formalnie wcielonego do Wrocławia w 1327 roku, otrzymał murowane obwarowania od wschodu dopiero w XV lub na początku XVI wieku. Starszy mur wewnętrzny z XIII wieku utracił już wówczas funkcje militarne. Poprzecinany wieloma furtami, prowadzącymi na mostki przerzucone nad Czarną Oławą, był stopniowo wchłaniany przez zabudowę mieszkalną. Najwcześniej, bo jeszcze na początku XIV wieku, proces ten zaczął się po stronie zachodniej, gdzie na gruntach komunalnych powstały osiedla niewielkich domków rybaków, białoskórników, kołodziejów i garncarzy. W 1331 roku odnotowano pobieranie czynszu murowego, płaconego przez właścicieli działek przylegających do starego muru obronnego, którzy zabudowywali obszar dawnej uliczki podmurnej. Teren wzdłuż starego odcinka muru, podzielony przez radę miejską na małe działki, stał się bardziej dostępny dla mieszczan niższej klasy społecznej, niż duże działki zlokalizowane na przedmieściach. Początkowo wznosili oni przy zanikających obwarowaniach tymczasowe zabudowania szachulcowe, a od drugiej połowy XIV wieku już domy murowane.
U schyłku średniowiecza system fortyfikacji Wrocławia był stale rozbudowywany i ulepszany, w miarę jak zmieniała się technika wojenna. Wraz z rozpowszechnieniem się prochu i pod wpływem doświadczeń z wojen husyckich, w latach 70-tych XV wieku rozpoczęto budowę drugiego, zewnętrznego pierścienia obwarowań z bastejami. Ponadto wzmacniano obronność bram przedbramiami i barbakanami oraz przygotowywano stanowiska dla broni palnej. W 1427 roku przebudowana miała zostać brama Mikołajska, ponownie zmodernizowana w 1479 roku. Prace nad drugą linią obwarowań trwały jeszcze na początku XVI wieku, kiedy to uległy przyspieszeniu z powodu obawy przed Turkami. W 1522-1525 roku przebudowano bramę Świdnicką, w 1528 roku rozpoczęła się budowa bastei przy bramie Ceglarskiej, od 1530 roku trwały prace przy murze za szpitalem Wszystkich Świętych i między bramami Świdnicką a Mikołajską. W 1531 roku natomiast rozpoczęto przedłużanie fosy miejskiej od bramy Świdnickiej do Mikołajskiej. Odnotowano wówczas, że na to przedsięwzięcie każdy mieszkaniec Wrocławia, bez względu na zamożność musiał dać 5 groszy. Ostatnie większe prace modernizacyjne zewnętrznego muru przeprowadzono przed 1562 rokiem, gdy stał się on już tylko murem oporowym dla usypanego wówczas wysokiego wału.
W XVII wieku przed późnośredniowiecznymi obwarowaniami utworzono system bastionowy. Konieczność ta, całkowicie zmieniająca wygląd przedpola miasta, wynikała ze zmian w sposobach walki, jakie dokonały się od schyłku średniowiecza. Rozwój broni palnej i technik oblężniczych, a przede wszystkim używanie coraz silniejszej artylerii spowodowało, że dawne ceglane mury miejskie straciły swoją wartość obronną, podczas gdy miastu ze stale wzrastającą liczbą ludności brakowało przestrzeni do rozwoju. Dlatego po zajęciu Wrocławia przez wojska Napoleona, począwszy od 1807 roku, rozpoczął się wieloletni proces burzenia średniowiecznych murów obronnych Wrocławia. W 1869 roku zasypano starą fosę śródmiejską, której zanieczyszczenie powodowało liczne epidemie cholery. Pozostawiono natomiast fosę zewnętrzną, gdyż stała się częścią plant zasadzonych na miejscu murów z XIV-XVI wieku. Uliczki i zaułki biegnące wzdłuż XIII-wiecznych murów miejskich zostały zburzone w trakcie i po drugiej wojnie światowej, zaś ostateczne usunięcie ich reliktów przyniosła budowa obwodnicy miasta w latach 70-tych XX wieku.
Architektura
Wrocław założono na południowym brzegu szerokiego koryta Odry i jej licznych, omijających wyspy rozgałęzień, oraz po południowo – zachodniej stronie mniejszego koryta rzeki Oławy. Utworzony został na płaskiej terasie, wyniesionej około 5-7 metrów ponad poziom wody rzeki. W połowie XIII wieku lokacyjne miasto uzyskało w planie nieregularny, ale zbliżony do owalu kształt, lekko wydłużony na osi wschód – zachód, zajmujący około 40 ha terenu. Obwarowania miejskie o długości około 2000 metrów objęły najgęściej zaludniony obszar, przy czym ich przebieg nie pokrywał się z planowaną w momencie parcelacji granicą miasta, o czym świadczyłoby przecięcie działek po wewnętrznej stronie muru obronnego. Przestrzeń miasta pokryła regularna sieć ulic, połączonych z placem rynkowym i dwoma kolejnymi placami targowymi. Główne ulice wybiegały z ich narożników i w większości przypadków skierowane były w stronę bram miejskich. Wzdłuż murów przebiegała uliczka podmurna, ułatwiająca komunikację obrońców w razie zagrożenia.
Od końca XIII wieku na północnym – wschodzie Oława oddzielała główną część Wrocławia od Nowego Miasta. Ponadto na północy odnoga Odry oddzielała od miasta teren usytuowanego na wyspie klasztoru kanoników regularnych i nieco dalej położoną wyspę zajmowaną przez zamek tumski. Na północnym – zachodzie natomiast nawodniona krótka odnoga fosy prawdopodobnie rozgraniczała teren miasta i zamku lewobrzeżnego (późniejszego arsenału miejskiego). Trzeci zamek wrocławski, powstały na początku XIV wieku tak zwany zamek cesarski, usytuowany już został wewnątrz miejskiego obwodu obronnego, w północnej części Wrocławia. Na południu i południowym – zachodzie poza najstarszym obwodem muru obronnego pozostały dość gęsto zaludnione przedmieścia, co stało się przyczyną szybkiej rozbudowy obwarowań miasta.
Mur obronny Wrocławia z drugiej połowy XIII wieku zbudowany był z cegły w technice opus emplectum, z licem w wątku wendyjskim i rdzeniem wypełnionym gruzem zalanym zaprawą wapienną. Jego fundamenty wykonano z głazów narzutowych uszczelnionych humusem i gruzem ceglanym. Były one płytkie, co zrekompensowano przez przysypanie od zewnątrz warstwą piasku. Mur był wysoki na około 6-7 metrów (włącznie z przedpiersiem 8-9 metrów), gruby w przyziemiu na około 2-2,3 metra i zwieńczony krenelażem, który ochraniał szeroki na około 1,6-1,7 metra chodnik straży. Merlony miały niecały metr wysokości, około 0,6 metra grubości, od 2,2 do 2,9 metra długości i rozdzielone były około 0,9-1,2 metrowymi przerwami służącymi do prowadzenia ostrzału (same merlony najpewniej nie posiadały otworów strzeleckich). Umieszczony za przedpiersiem chodnik straży nie wymagał poszerzenia drewnianym gankiem straży, ze względu na znaczną grubość korony muru. W odległości około 16-19 metrów przed linią muru przebiegał rów fosy, utworzony na całym obwodzie, za wyjątkiem odcinka północnego, który zabezpieczała Odra. Fosa początkowo miała 3,2 metra głębokości i szerokość wahającą się od 12 do 14 metrów. Prawdopodobnie wydobywaną z niej ziemię wykorzystano do utworzenia wału.
Mur obronny z drugiej połowy XIII wieku wzmacniały około 62 prostokątne baszty wykuszowe, rozmieszczone w regularnych odległościach co około 28-32 metry, a więc w zasięgu pozwalającym oddać skuteczny strzał z kuszy. Baszty zastosowano na większości obwodu, jednak na najbezpieczniejszym odcinku w części północnej miasta, na mało stabilnych gruntach nad brzegami rzek Odry i Oławy, rozstawione były w większych odstępach. Miały one w planie formę czworoboczną i występowały obustronnie poza oś murów obronnych. Wszystkie baszty najpewniej pierwotnie zbliżone były wysokością do kurtyn muru obronnego, otwarte od strony miasta i zwieńczone krenelażem. Przednia część typowej XIII-wiecznej baszty wrocławskiej miała około 7,8-8 metrów długości, natomiast boczne, wysunięte przed kurtyny ściany miały od 2,1 do 4 metrów długości.
Najbardziej zagrożony atakiem południowy odcinek obwarowań wzmocniono dodatkowo dwoma liniami murów obronnych, tworzących podwójny parcham o szerokościach tarasów od 16 do 19 metrów, pomiędzy którymi różnica poziomów wynosiła 2 metry. Mury parchamu miały około 1 metra grubości powyżej gruntu. Mur wewnętrznego parchamu zapewne był wyższy, sięgający wraz z przedpiersiem około 4-5 metrów, a dodatkowo przebiegał pod nim rów będący pozostałością pierwotnej fosy sprzed rozbudowy obwarowań. Mur zewnętrznego parchamu mógł mieć około 3 metrów wysokości. Oba nie były wzmocnione systemem baszt, ale mogły być zwieńczone chodnikiem straży i przedpiersiem. Pas XIII-wiecznych murów zewnętrznych, podobnie jak odcinki muru pozbawione parchamu, poprzedzony był szeroką fosą wypełnioną wodami rzeki Odry i Oławy. Jej maksymalna szerokość wynosiła około 46 metrów, natomiast głębokość sięgała do 6,5 metra w osi głównego nurtu i 5 metrów w umacnianej drewnem części przybrzeżnej. Po ukończeniu wznoszenia fortyfikacji pod koniec XIII wieku, najbardziej rozbudowany południowy odcinek obwarowań Wrocławia miał aż 75 metrów poprzecznej szerokości. Co więcej, gdy w 1261 roku mieszkańcy południowych przedmieść otrzymali prawa miejskie, ich zabudowania tymczasowo zabezpieczono rowem suchej fosy i wałem ziemnym.
W pierwszej połowie XIV wieku teren pierwotnego lokacyjnego miasta powiększony był już od zachodu i południa o około 25 ha, a także rozciągnięty po stronie wschodniej, gdzie do Wrocławia włączono dawne Nowe Miasto o wielkości około 10 ha. W tym czasie stare obwarowania utraciły na znaczeniu i zaczęły być stopniowo przekształcane. Najwcześniej, zapewne jeszcze przed ukończeniem budowy nowych fortyfikacji, zaczęto zabudowywać uliczkę podmurną. Mur obronny służył jako podpora do tworzenia lekkich zabudowań gospodarczych, a z czasem został wkomponowany w mieszkalną zabudowę murowaną. Jego znaczna grubość zaczęła być wówczas wadą, dlatego ulegał stopniowej rozbiórce, dzięki której można było wznieść cieńsze ściany domów mieszkalnych i uzyskać kilka metrów kwadratowych dodatkowej przestrzeni. Łatwe do adaptacji na cele mieszkalne i gospodarcze były baszty wykuszowe, które wystarczało zamknąć ścianą od strony miasta. Część z nich była także podwyższana, a w niektórych po pogłębieniu tworzono pomieszczenia piwniczne. Bez większych zmian XIV-wieczną przebudowę przetrwały stare bramy miejskie, zachowane pomimo utraty funkcji obronnej, jako element symboliczny i prestiżowy. Aby ułatwić komunikację między starszą i nowszą częścią miasta, na przedłużeniu większości ulic prowadzących ze Starego Miasta wybudowano proste furty. Nie miały one cech obronnych, ale w razie konieczności można je było łatwo zabarykadować. Pozostawiono także starą fosę, która dzięki połączeniu z wodami rzeki stanowiła dla mieszkańców źródło wody. Dostęp do niej możliwy był dzięki licznym pochylniom i platformom, umieszczanym głównie przy bramach miejskich. W wyniku utraty znaczenia militarnego, fosa wewnętrzna została pogłębiona i zwężona do około 14-16 metrów. Rada miejska podejmowała starania, aby przekształcić ją w kanał gospodarczo – komunikacyjny, dlatego początkowo brzegi zabezpieczano przed podmywaniem faszyną i drewnianymi konstrukcjami, a w XVI wieku zbudowano ceglany mur, dodatkowo zabezpieczony drewnianymi konstrukcjami. Zwężenie fosy i jej zamulenie spowodowało problem z poziomem wody w Białej Oławie we wschodniej części miasta. Rozwiązaniem była zmiana biegu wód w fosie z 1460 roku.
Mur obronny z pierwszej połowu XIV wieku, wzniesiony w południowo – wschodniej, południowej i zachodniej części miasta, osiągnął około 2500 metrów długości. Prawdopodobnie uzyskał całkowitą wysokość około 7 metrów, z czego około 2 metry przypadały na blankowane przedpiersie. Grubość muru w przyziemiu była zróżnicowana, wynosiła od 1,1 do 1,6 metra, ale najczęściej w okolicach 1,2 metra. Zbudowany był na grzbiecie wału piaszczysto-faszynowego, który opasywał obszar powiększonego od 1261 roku miasta. Nowy obwód składał się z prawie o połowę cieńszych murów, przez co jego chodnik obronny musiał być utworzony na drewnianym, krytym ganku, umieszczonym na odsadzce i podpartym ukośnymi belkami (na niektórych odcinkach ganek mógł być podtrzymywany konsolami). Rozmiary krenelażu mogły być zbliżone do tego, jaki funkcjonował na odcinkach XIII-wiecznych (szerokość merlonów od 2 do 2,5 metra, wysokość 1,1 – 1,2 metra, przerwy między merlonami od 0,9 do 1,2 metra, łączna wysokość przedpiersia 1,9 – 2,1 metra, grubość około 0,7 metra). Na niektórych odcinkach odnotowano funkcjonowanie w krenelażu otworów strzeleckich, przeprutych w co drugim merlonie.
Powiększony w XIV wieku obwód obronny Wrocławia również wzmocniono około 50 basztami wykuszowymi, tym razem nie tylko czworobocznymi, lecz także półkolistymi i wielobocznymi, przy czym te ostatnie mogły być efektem późniejszych przekształceń. Wszystkie początkowo były otwarte od strony miasta i wysunięte przed jego lico. Pierwotnie zapewne miały wysokość zbliżoną do sąsiednich kurtyn, jednak część z baszt została w okresie późnego średniowiecza podwyższona o około 3 metry, zabudowana od strony miasta i przykryta czterospadowymi dachami. Baszty XIV-wieczne przeważnie rozstawiono regularnie, w odstępach co około 30 – 36 metrów, ale większe różnice występować mogły w miejscach skrętu obwodu obwarowań. Przykładowo w południowo – wschodniej części obwodu odległość miedzy dwoma basztami wynosiła jedynie 27,5 metrów, a na południowym – zachodzie aż 41,7 metrów. Zwiększone odległości między basztami w stosunku do fortyfikacji XIII-wiecznych wynikać mogły z większej donośności i celności broni, a także pojawienia się hurdycji lub nadwieszanych wykuszy, eliminujących martwe pola ostrzału.
Rozmiary baszt południowego i zachodniego fragmentu obwarowań znacznie różniły się od siebie, co wynikało z różnych ich kształtów, długiego procesu budowy fortyfikacji, zabezpieczania miejsc o różnym stopniu zagrożenia, a zapewne także z prowadzonych w XV i XVI wieku przekształceń, napraw i modernizacji. Baszty czworoboczne przeważnie miały długość ścian czołowych od 6,3 do 7,7 metra, choć największa znana w południowo – wschodniej części miasta miała boki długości 12,8 metrów. Grubość murów baszt na poziomie przyziemia wynosiła około 1,1-1,6 metra. Wysunięte były przed sąsiednie kurtyny na odległość od 2,8 do 3,9 metra, podczas gdy duża baszta południowo – wschodnia wystawała aż na 5,6 metra. Baszty półkoliste miały zewnętrzną średnicę długości około 6,3 – 7,2 metra, a wewnętrzną od 3,4 do 4,5 metra. Również wystawały przed sąsiednie kurtyny na odległość około 2,3 – 3,9 metra. Obrona w basztach opierała się na otworach strzeleckich, prawdopodobnie szczelinowych, przypuszczalnie o różnorodnej ilości i układzie. Na najwyższej kondygnacji ostrzał można było prowadzić spomiędzy blank. Liczba kondygnacji mogła być zmienna, od dwóch do nawet czterech. Komunikację pionową pierwotnie zapewniały drabiny lub zewnętrzne drewniane schody, przystawiane także do kurtyn muru obronnego, skąd przejść można było do baszt. Z czasem powstawać też mogły murowane klatki schodowe we wnętrzach baszt.
Przed murem obronnym zewnętrzną strefę obrony w XIV wieku ponownie stanowiła nawodniona fosa i nadal rzeka Odra od północy. Gdy wytyczono od zachodu i południa zewnętrzną linię fortyfikacji, przekopano również z dwóch stron miasta zewnętrzną fosą, odległą od Czarnej Oławy o około trzysta metrów i połączoną z krótkim odcinkiem wschodnim starej fosy i rzeki Oławy. Połączenie miało miejsce w narożniku, gdzie Stare Miasto stykało się z Nowym Miastem. Do budowy nowych odcinków fosy wykorzystano dawny rów, jaki zabezpieczał w XIII wieku wrocławskie przedmieścia. Został on pogłębiony do około 3 metrów, poszerzony do około 20-30 metrów i przede wszystkim napełniony wodami rzeki Odry. Oba brzegi zostały oszalowane drewnianymi palami i poziomymi dranicami. W kolejnych latach te drewniane konstrukcje były sukcesywnie wymieniane i wzmacniane na coraz bardziej masywne.
W latach 70-tych XV wieku przystąpiono do budowy zewnętrznych fortyfikacji bastejowych. Przed głównym murem z XIV wieku powstał wówczas wał ziemny i niski ale gruby mur o szerokości około 2,4 – 2,5 metra, wzniesiony z cegieł w technice opus emplectum, w dolnej partii od strony fosy licowany kamiennymi ciosami. Powyżej kamiennego pasa znajdowały się w odległości około 1,3 metra wnęki, przypuszczalnie strzeleckie, o rozglifionych ościeżach, prawdopodobnie nakryte łękami odcinkowymi, zaopatrzone od strony fosy w okienka z kamiennymi obramieniami, na przemian okrągłymi i częściowo zaokrąglonymi. Wnęki miały wysokość około 2,5 metrów. Przy ich górnej krawędzi znajdowały się piaskowcowe, ciosowe wsporniki zakończone u dołu ćwierćkoliście, które prawdopodobnie stanowiły oparcie dla drewnianego ganku lub hurdycji. Zwieńczenie konstrukcji muru stanowiło ceglane, blankowane przedpiersie o grubości 2,5-3 cegieł, przy czym na odcinkach młodszych (zachodnich) było ono grubsze. Charakterystyczną cechą później powstałych kurtyn były też drewniane poprzeczne stężenia, zakończone formą podwójnych jaskółczych ogonów. Stanowiły one prawdopodobnie element konstrukcyjny pierwotnego ganku straży, w zachodniej części obwarowań posadowionego na schodkach wznoszących się w kierunku przedpiersia. Otwory strzeleckie muru po pewnym czasie zostały zamurowane, co mogło być spowodowane podniesieniem się poziomu fosy, mogły one też być nieefektywne z powodu znacznej grubości kurtyn. Zewnętrzny mur z XV/XVI wieku wzmocniony był przez dziesięć półokrągłych bastei.
Do miasta w XIII wieku początkowo prowadziło pięć bram miejskich: Świdnicka od południa, Mikołajska i Ruska od zachodu, Oławska od strony wschodniej oraz Piaskowa od północy, przy czym ta ostatnia prawdopodobnie początkowo była zwykłą basztą, podwyższoną i zaopatrzoną w przejazd bramny na początku XIV wieku. Jeszcze przed końcem stulecia utworzono bramę Ceglaną, łączącą główną część Wrocławia z Nowym Miastem. XIII-wieczne bramy w większości miały kształt wież bramnych na planie kwadratu, z przejazdem na osi przyziemia. Zamykane były prawdopodobnie zwodzonymi mostami, a wieńczył je czterospadowy dach kryty gontem. Przed XIII-wiecznymi wieżami bramnymi występowały proste przedbramia w postaci szyi, złożonych z długich ścian bocznych i krótkich ścian czołowych z portalami wjazdowymi. Po XIV-wiecznej rozbudowie nowe bramy: Świdnicka, Mikołajska i Oławska przejęły nazwy starych XIII-wiecznych wjazdów, gdyż usytuowano je na przedłużeniu tych samych ulic. Powstała także pomocnicza brama Sakwowa w południowo – wschodnim narożu miasta oraz skromna brama Odrzańska na północy. Przejazdem umieszczonym wewnątrz obwodu obronnego Wrocławia była brama Kacerska, łącząca Nowe Miasto z terenem powiększonej w XIV wieku części miasta lewobrzeżnego. Od lat 20-tych XV wieku wzmacniano obronność bram, rozbudowując wysunięte w przedpola przedbramia i przygotowując stanowiska dla broni palnej.
XIV-wieczna brama Oławska składała się z wieży o rzucie czworoboku wielkości 8,1 x 9,2 metra, obustronnie wysuniętej przed sąsiednie kurtyny muru obronnego. Grubość jej ścian wynosiła 2 metry, natomiast szerokość poprowadzonego w przyziemiu brukowanego przejazdu 3,2 metra. Nad nim przypuszczalnie znajdowały się dwie kondygnacje doświetlane niewielkimi otworami okiennymi. Najwyższe piętro mogło być konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, z czterema wieżyczkami w narożnikach ujmującymi wysoki dach czterospadowy. Prawdopodobnie przed połową XV wieku przed wieżą dobudowane zostało przedbramie o szerokości 10,4 metrów i długości około 21 metrów. Było ono szersze od wieży bramnej, zachodziło więc na nią na około 0,6 metra od północy i na 1 metr od południa. Pod przedbramiem funkcjonował przykryty kolebką przepust wodny fosy, którego arkady miały wysokość około 0,8 metra i rozpięte były nad wodą na szerokości około 9 metrów. Masywne łęki przenosiły ciężar przynajmniej częściowo zadaszonych ścian z otworami strzeleckimi. Część czołową przedbramia stanowiły dwie półkoliste baszty, czy też basteje, połączone ze sobą ponad centralnym przejazdem. Zarówno część środkowa, jak i obie baszty, zwieńczone były blankowanym przedpiersiem, być może wyposażonym także w machikuły. Nad całością czołowej części przedbramia górował niewysoki dwuspadowy dach.
Brama Sakwowa miała postać czworobocznej wieży z przejazdem w przyziemiu, nad którym na poziomie najwyższej kondygnacji mógł się znajdować wykusz machikułowy. Wieża była wyższa od sąsiednich kurtyn i częściowo przed nie wysunięta. Mogła być usytuowana częściowo pod skosem w stosunku do muru obronnego, ze względu na umieszczenie w osi biegnącej pod skosem ulicy. Ochronę jej przejazdu zapewniać mogła brona lub drewniane wrota. Przed bramą znajdowała się drewniana przeprawa mostowa, według kroniki Hartmanna Schedela z końca XV wieku wyposażona w most zwodzony. Brama nie była natomiast poprzedzona przedbramiem. Dopiero po wybudowaniu zewnętrznego muru parchamu, w początkach XVI wieku, przed starą wieżą bramną usytuowano dwie obłe baszty, flankujące umieszczony między nimi przejazd i zwodzony most. W 1536 roku obronę bramy Sakwowej dodatkowo wzmocniono wielką ziemną basteją.
Konstrukcja bramy Świdnickiej w obrębie XIV-wiecznego obwodu murów obronnych miała formę wysokiej wieży przejazdowej, zbudowanej na planie kwadratu o bokach długości około 9 metrów. Grubość jej murów wynosiła 2,2 metra, szerokość wybrukowanego przejazdu 3,5 metra. Wieża wystawała obustronnie przed sąsiednie kurtyny muru obronnego pod lekkim skosem. Nad sześcioma kondygnacjami przykrywał ją dach czterospadowy. Przejazd bramny początkowo zamykano zwodzonym mostem, który oddzielał więżę od przęsła mostowego. Na skutek przebudowy z pierwszej połowy XV wieku usunięto zwodzony most, zastąpiony broną i wrotami. Odtąd na południe od wieży znajdowało się przedbramie, którego szyja oddzielała od miasta teren komandorii joannitów na południowym – zachodzie i szpitala Wszystkich Świętych z kościołem Bożego Ciała na południowym – wschodzie. Odległość od wieży bramnej do północnego brzegu fosy wynosiła 8,8 metra. Nad fosą utworzono przepust wodny, przykryty sklepieniem kolebkowym rozciągającym się na długości około 11 metrów. Część czołową przedbramia tworzyła ściana przepruta szerokim, znajdującym się w osi przejazdem dla wozów i koni, a także boczną wąską furtą dla pieszych. Być może przedbramie wieńczyły machikuły i narożne wieżyczki. Fosa przy bramie Świdnickiej przestała pełnić funkcje obronne już w XV wieku. W XVI stuleciu stała się suchym rowem, który następnie zasypano grubą warstwą piasku. Działania te związane były z przesunięciem obwarowań dalej na południe, celem objęcia terenu komandorii i kościoła Bożego Ciała. W ich linii po stronie południowej utworzono nową zewnętrzną bramę z mostem zwodzonym nad przesuniętym korytem rzeki. Brak komunikacji komandorii z kościołem, stał się wówczas przyczyną budowy arkadowego krytego ganku, przecinającego w poprzek przedbramie.
Druga brama Mikołajska z XIV wieku również była czworoboczną w planie wieżą z przejazdem w przyziemiu. Przewyższała koronę sąsiednich kurtyn o co najmniej dwie kondygnacje i była częściowo wysunięta w stronę fosy. W pierwszej połowie XV wieku jej ochronę wzmocniono prostym przedbramiem. W 1479 roku, w obawie przed najazdami i na skutek doświadczeń po wojnach husyckich, przedbramie bramy Mikołajskiej przedłużono, a następnie rozbudowano o dwie zaoblone od czoła basteje flankujące budynek bramny. Obie przystosowane do użycia artylerii i ręcznej broni palnej. Budynek bramny pomiędzy nimi zwieńczony był krenelażem, pod którym fasadę zdobiły bogato dekorowane maswerkami wnęki, w środku których znajdowały się rzeźbione figury oraz kartusze herbowe Królestwa Czeskiego i Śląska. Pośrodku, na dekoracyjnym wsporniku i pod późnogotyckim baldachimem, znajdowała się rzeźba ukrzyżowanego Chrystusa.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego rozległe wrocławskie obwarowania przetrwały jedynie w stanie szczątkowym, przy czym paradoksalnie najwięcej szczęścia miały starsze odcinki murów z XIII wieku, wtopione w zabudowę mieszkalną od czasu późnego średniowiecza, a odkrywane i badane od czasu powojennej odbudowy Wrocławia. Z niegdyś okazałych obwarowań miejskich przetrwała rekonstruowana w znacznej części baszta Niedźwiadka wraz z krótkim fragmentem muru, usytuowana na ulicy Kraińskiego w północno – wschodniej części dawnego obwodu obronnego. Na ulicy Grodzkiej widoczny jest fragment rekonstruowanego muru obronnego z XIII wieku, z przerwą na elewacji budynku w miejscu gdzie znajdowała się baszta. Ponadto odnaleźć można dwie baszty oraz kurtyny muru obronnego o długości około 78 metrów na terenie arsenału miejskiego, obecnie będącego siedzibą Muzeum Archeologicznego (oddział Muzeum Miejskiego Wrocławia). Fragmenty te są jedyną znaczną zachowaną na powierzchni gruntu częścią murowanych obwarowań z XIV wieku. Pod szklaną taflą można natomiast oglądać pozostałości dolnych partii półkolistych baszt i muru na pl. Wolności. Fosa zwana Czarną Oławą, a następnie kanał miejski z pierwszego, XIII-wiecznego etapu fortyfikacji miasta, zaniknął całkowicie na skutek budowy obwodnicy miasta w latach 70-tych XX wieku. Na większości obwodu zachowała się natomiast fosa utworzona po XIV-wiecznym powiększeniu obwodu obronnego.
pokaż basztę Niedźwiadka na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Atlas historyczny miast polskich. Tom IV Śląsk, red. R.Czaja, M.Młynarska-Kaletynowa, zeszyt 13 Wrocław, Wrocław 2017.
Babral K., Michalski M., Wiatrzyk K., Studium rekonstrukcji bastejowych fortyfikacji Wrocławia na przykładzie reliktów odkrytych w rejonie pl. Wolności, „Architectus”, 3(39), 2014.
Kastek T.A., Obwarowania lewobrzeżnego Wrocławia w XIII-XIV wieku na podstawie badań południowego pasa zewnętrznego obwodu obronnego, Wrocław 2023.
Lasota C., Wiśniewski Z., Badania fortyfikacji miejskich Wrocławia z XIII wieku, „Silesia Antiqua”, 39/1998.
Legut-Pintal M., Mruczek R., The inner perimeter of the town fortifications and its role in townspace: a case study of Wrocław in the transition period from the Middle Ages to modernity, „Archaeologia Historica Polona”, 30/2022.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.
Przyłęcki M., Mury obronne miast Dolnego Śląska, Wrocław 1970.
Romanow J., Chronologia bramy Piaskowej w świetle wyników badań wykopaliskowych w roku 2000, „Silesia Antiqua”, t. 42/2001.