Historia
Pierwszy wrocławski, romański kościół pod wezwaniem św. Wojciecha zbudowany został na początku XII wieku i poświęcony w 1112 roku przez biskupa Żyrosława I. Był to pierwszy kościół na lewym brzegu Odry, powstały prawdopodobnie z fundacji możnowładczej w czasach przed lokacją miasta. Na mocy postanowienia papieża Eugeniusza III z 1148 roku przekazany został augustiańskim kanonikom regularnym z Sobótki, równolegle pełniąc funkcję kościoła parafialnego, zaś od 1226 roku za sprawą biskupa Wawrzyńca należał do sprowadzonych z Krakowa dominikanów. Przejęcie odbyło się na drodze zapłaty przez dominikanów 10 marek srebra i 16 półkorców zboża kanonikom opata Witosława. Z inicjatywy nowych właścicieli około 1228 – 1241 kościół rozbudowano od wschodu o późnoromańskie prezbiterium.
W czasie najazdu mongolskiego w 1241 roku zniszczony został zarówno sam kościół, założony przez pierwszego przeora Czesława Odrowąża klasztor, jak i prawdopodobnie całe lewobrzeżne miasto. By uzyskać środki na rozpoczętą około połowy XIII wieku odbudowę, papież Innocenty IV w 1251 i 1262 roku nadał odpusty, o przyznanie przywilejów wnioskował też papieski legat kardynał Hugo. W 1270 ukończono gotycki już korpus nawowy kościoła wraz z transeptem, a w latach 1295 – 1330 nowe, większe prezbiterium, później obudowane kaplicami. Przebudowa prowadzona była między innymi dzięki hojnemu zapisowi testamentowemu dokonanemu przez Mikołaja ze Słupa, rajcy miejskiemu zmarłemu na początku XIV wieku. Prace nad prezbiterium musiał być ukończone w 1330 roku, gdyż wówczas biskup Nankier dokonał ponownej konsekracji kościoła, kontynuowano je jednak do 1359 roku, kiedy to ukończono wieżę, na którą jeszcze w 1488 roku założono późnogotycki hełm.
Około 1492 roku kościół ponownie powiększono, przedłużając nawę o jedno przęsło od zachodu oraz podwyższając mury o prawie siedem metrów do wysokości prezbiterium. Zachodnią elewację ozdobiono wówczas wydatnym ceramicznym szczytem, który stał się wzorem dla analogicznych form na kościele św. Doroty oraz kościoła Bożego Ciała. Wiadomo, iż przy przebudowie pracował mistrz kamieniarski Henko Kal, a wnętrza ozdabiali malowidłami magister Marcin, niejaki Jakub, magister Paweł, Mikołaj i Bertel, który w 1496 toku miał wykonać polichromie na chórze nowicjuszy. W 1495 roku naprawiony miał zostać dach nad kaplicą św. Dominika, prawdopodobnie przystawioną do prezbiterium.
Reformacja przyniosła w XVI wieku długotrwały upadek konwentu dominikańskiego. Oprócz względów religijnych pewną rolę odgrywać miały także sprawy narodowościowe, gdyż protestancki patrycjat wrocławski był głownie niemiecki, a w klasztorze wciąż znaczne wpływy były polskie. Kościół często padał pastwą rabunków, a w 1608 roku motłoch wtargnął do wnętrza demolując wyposażenie. Konwent również stopniowo się wyludniał, licząc pod koniec XVI wieku jedynie dziewięciu braci.
Nowożytne przekształcenia klasztoru rozpoczęły się w 1581 roku wraz z założeniem nowego hełmu na wieży kościoła, na miejscu gotyckiej iglicy grożącej zawaleniem. W kolejnych latach XVII i XVIII wieku wybudowane zostały nowe kaplice, przekształcono też zabudowania klasztornej klauzury i wymieniono wyposażenie na barokowe. Po sekularyzacji zakonu w 1810 roku kościół przekształcono w parafialny, zaś zabudowania klasztorne, użytkowane jako magazyn, wyburzono w 1900 roku, pozostawiając tylko refektarz, który stanowił osobny budynek. W czasie II wojny światowej kościół został silnie zniszczony. Pierwszy etap odbudowy miał miejsce w latach 1953 – 1955. W latach 1981 – 1982 wstawiono witraże, a rekonstrukcję uwieńczyła odbudowa hełmu w formach wzorowanych na gotyku.
Architektura
Romański kościół z pierwszej połowy XIII wieku wzniesiony został z cegły w układzie wendyjskim. Składał się z prostokątnego w planie korpusu nawowego o nieznanym układzie przestrzennym, wielkości około 10,8 x 33,1 metrów, trójprzęsłowego prezbiterium o wymiarach 7,1 x 25,2 metrów, zamkniętego na wschodzie ścianą prostą, oraz zakrystii po stronie północnej o przybliżonych wymiarach 4,5 x 7 metrów. Wnętrze podsklepionego prezbiterium podzielone było gurtami na trzy kwadratowe przęsła. W nawie, pomimo opięcia jej przyporami, prawdopodobnie nie założono sklepienia, gdyż mury miały tam bardzo małą grubość, wynoszącą zaledwie 0,9 metra. Najgrubsze mury (1,3 metra) posiadała zakrystia, która z pewnością przykryta była sklepieniem.
W połowie XIII wieku stare mury nawy zostały rozebrane, a na poszerzonej ławie fundamentowej wzniesiono grubsze o 0,4 metra ściany, zbudowane ze starej cegły rozbiórkowej. Jako, że do korpusu dobudowano transept, kościół uzyskał wówczas w planie kształt krzyża łacińskiego. Nawę wraz ze skrzyżowaniem przykryto sklepieniem krzyżowym, podczas gdy ramiona transeptu zwieńczono sklepieniem sześciodzielnym. Wnętrza starej zakrystii i prezbiterium pozostawiono wówczas bez zmian, ale podniesienie poziomu posadzki w nawie o 1,1 metra spowodowało zrównanie z poziomem prezbiterium i usunięcie romańskiej krypty. Około 1300 – 1330 przebudowano wschodnią część prezbiterium na wieloboczne zamknięcie, po jego bokach usytuowano wydłużone aneksy, także zamknięte wielobokami, a między aneksem południowym a transeptem wzniesiono smukłą, czworoboczną wieżę.
Gotycki kościół u schyłku średniowiecza osiągnął imponujące rozmiary 72 metrów długości i prawie 33,6 metrów szerokości. Składał się z korpusu złożonego z pojedynczej nawy o trzech przęsłach, a po 1492 roku o czterech przęsłach. Od wschodu sąsiadował on z trójprzęsłowym transeptem oraz z pięcioprzęsłowym prezbiterium zamkniętym na wschodzie wielobokiem (pięć boków ośmioboku). Zarówno transept jak i nawę podwyższono pod koniec XV wieku o 6,8 metra. Po północnej stronie prezbiterium znajdował się wydłużony, ośmioprzęsłowy, zamknięty pięciobocznie aneks z wieżyczką schodową przy północno – wschodniej przyporze, a od południa sześcioprzęsłowa, zamknięta dwubocznie zakrystia oraz smukła wieża w kącie u południowego ramienia transeptu. W dolnej części miała ona czworoboczną podstawę, przechodzącą w górnych kondygnacjach w ośmiobok. Przy korpusie od północy dostawiona została w XV wieku jednonawowa, czteroprzęsłowa kaplica św. Józefa (pierwotnie św. Wita).
Elewacje zewnętrzne kościoła opięto cokołem oraz gzymsem kapnikowym, wsparto też uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi przebito duże, ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna maswerkowe, przy czym narożne przypory zachodnie korpusu zwieńczono wieżyczkami – latarniami. Ponadto przy prezbiterium od południa zastosowano łęki oporowe przerzucone nad dachem zakrystii. Fasada zachodnia kościoła przebita została na osi ostrołukowym, profilowanym portalem przeniesionym z poprzedniego kościoła oraz ponad gzymsem wielkim oknem o ostrołucznej archiwolcie i maswerkowym wypełnieniu. Zwieńczenie fasady zapewnił siedmioosiowy szczyt, oddzielony od strefy okiennej rzędem ostrołucznych blend, przedzielony lizenami przechodzącymi w sterczyny, pomiędzy którymi rozpostarto szczyciki. Pola szczytu pomiędzy lizenami ozdobiono blendami i czwórliśćmi z ceglanych kształtek. Elewacje wieży podzielono na kondygnacje profilowanymi gzymsami, ujęto ceramicznym fryzem i blendami. Część czworoboczną zwieńczono ażurową balustradą, natomiast część ośmioboczną ostrosłupowym hełmem o wysokości 27 metrów. Prezbiterium ozdobiono nad oknami fryzem ząbkowym i fryzem utworzonym z ceramicznych płytek, dekorowanym motywem arkadek z liliami.
Wewnątrz nad korpusem, prezbiterium, jego aneksami i zakrystią rozpostarto sklepienia krzyżowo-żebrowe, natomiast w transepcie sklepienie gwiaździste, czteroramienne. Sklepienie prezbiterium opuszczono na cylindryczne służki z kapitelami kielichowymi, nadwieszane na wspornikach z dekoracją roślinną. Służki te przecięły profilowany gzyms poprowadzony pod oknami. W ścianie zamknięcia prezbiterium od północy umieszczono profilowaną wnękę z maswerkiem w podłuczu, zwieńczoną wimpergą ze ślepym, trójlistnym maswerkiem. Od południa umieszczono prostszą wnękę sakrarium. W prezbiterium komunikację z bocznymi aneksami zapewniały dwa kamienne portale o podobnie profilowanych archiwoltach i ościeżach, rozdzielonych strefą kapiteli. W obydwu bogate profilowanie zakończono na cokołach, w obydwu też przejście wypełniono w górnej partii maswerkami: trójlistnym oraz pięciolistnym. Prezbiterium komunikowało się z transeptem ostrołuczną arkadą tęczy przedzieloną lektorium. W transepcie sklepienie opuszczono na lizeny, nadwieszane na głowicach starszych półfilarów, skutych w trakcie późnogotyckiej przebudowy. W korpusie gotyckie portale prowadziły od południa do nawy (profilowany, dwuramienny) oraz dwa z nawy do kaplicy św. Wita (ostrołuczny i dwuramienny).
Stan obecny
Kościół św. Wojciecha pomimo dużych zniszczeń z okresu drugiej wojny światowej, podniesiony został z ruin i przywrócony do swej gotyckiej bryły z XIV – XV wieku. Odbudowany został na podstawie dawnych materiałów ikonograficznych piękny ceramiczny szczyt zachodni, sklepienia, kamieniarka okien. W wyniku prac konserwatorskich uwidoczniono także kilka reliktów późnoromańskich i wczesnogotyckich jak okienko zakrystii, resztki XIII-wiecznych okien i filarów w nawie, ślady XIII-wiecznych sklepień w transepcie. Odtworzono także gotycki hełm wieży. Okresu nowożytnego nie przetrwały wszystkie średniowieczne kaplice (św. Anny i Jadwigi, św. Dominika), zastępowane barokowymi, gotycki szczyt utraciła kaplica św. Józefa, od południa dostawiono nowożytną kruchtę, gruntowanie też przebudowane zostały zabudowania klasztorne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Antkowiak Z., Kościoły Wrocławia, Wrocław 1991.
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Encyklopedia Wrocławia, red. J.Harasimowicz, Wrocław 2006.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.