Historia
Kościół wraz z przyległym klasztorem augustianów ufundowany został dla upamiętnienia porozumienia o prawach do Śląska, zawartego między Kazimierzem Wielkim a Karolem IV. Budowlę postanowiono wznieść pod wezwaniem patronów Królestwa Czeskiego – św. Wacława, Królestwa Polskiego – św. Stanisława oraz św. Doroty, która symbolizowała niemieckich osadników. Akt fundacyjny klasztoru wystawił w 1351 roku cesarz Karol IV, przeznaczając na budowę teren odkupiony od dwóch wrocławskich mieszczan. Prace budowlane wspierali w XIV i XV wieku liczni wrocławianie: w 1397 roku darczyńcą był niejaki Nikel Feystling, w 1400 roku wymieniono Elisabeth Cumrius, a w następnym roku Katharinę Jacuschine, która przekazała darowiznę na szklenie okien w chórze.
Budowę kościoła rozpoczęto od strony wschodniej, wznosząc w pierwszym etapie prezbiterium, lektorium, zakrystię, wieżę i połowę korpusu nawowego do wysokości wyprowadzeń żeber sklepiennych. Prace te trwały zapewne do 1381 roku, w którym według przekazów biciem dzwonów i grą organów kościół ostrzegał obrońców Wrocławia przed czeskim najazdem. W drugim etapie ostatecznie ukończono część wschodnią wznosząc sklepienia, dachy i szczyt prezbiterium, które wówczas jeszcze funkcjonowało jako zamknięta osobna część, tymczasowa świątynia. W trzecim etapie budowlanym do około 1400 roku wzniesiono przyziemia trzech zachodnich przęseł korpusu nawowego, a następnie podniesiono mury całego korpusu do wysokości sklepień. Później osadzono szczyt zachodni oraz wykonano więźbę dachową, ustawiając centralnie dźwig budowlany, pomocny w trakcie budowanych w następnej kolejności sklepień korpusu. Koniec tej fazy wiązał się z wymienianym na początku XV wieku mistrzem budowlanym Peterem lub Paulem, prawdopodobnie trzecim synem sławnego Petera Parlera. W czwartym, ostatnim etapie wniesiono zapewne przybudówkę południową i północną, już jednak w 1448 roku runęła część sklepień kościoła, prawdopodobnie z powodu użycia budulca o innej wysokości we wschodniej i zachodniej części korpusu nawowego. Odbudowa i tym razem przeprowadzana była dzięki darowiznom mieszczan uczynionym wkrótce po katastrofie.
Teren kościoła już w 1351 roku otrzymali augustianie eremici, zatwierdzeni przez biskupa wrocławskiego Przecława z Pogorzeli. Decyzją cesarza zakonnicy uzyskali zwolnienie z jurysdykcji miejskiej, podatku, stróży oraz innych danin i ciężarów miejskich. Przywileje te potwierdził w 1354 roku papież Innocenty VI. W początkach XV wieku augustianie zaczęli wchodzić w spory z proboszczami parafii św. Elżbiety. Zakonnicy mieli bowiem papieskie pozwolenie na wykonywanie kazań, słuchanie spowiedzi i pochówki, co uszczuplało dochody kościoła farnego.
Zgodnie z wczesnonowożytnymi przekazami pod koniec XV wieku w kościele znajdowało się 15 ołtarzy, a w klasztorze mieszkało aż 40 mnichów. Taki stan utrzymywał się do czasu reformacji, gdyż w 1524 roku wielu zakonników przeszło na luteranizm. W 1530 roku w klasztorze było już tylko 5 augustianów, których rada miejsca oddelegowała do szpitala św. Hieronima. Zabudowania klasztorne przejęte zostały wówczas przez franciszkanów z kościoła św. Jakuba, lecz i tam liczba braci zakonnych w obliczu reformacji gwałtownie topniała i już pod koniec 1534 roku ich konwent liczył tylko jedną osobę. Budynki przejęła następnie rada miejska, która przeznaczyła je na arsenał. Krużganek przy południowej nawie kościoła przemieniono w słodownię połączoną z browarem, stojącą na dziedzińcu klasztornym kaplicę przekształcono na magazyn soli, zaś w pozostałych budynkach urządzono mieszkania. Jedynie kościół w 1553 roku poddano remontowi przeznaczając na ten cel aż 60 tysięcy dachówek.
W 1561 roku cesarz Ferdynand I powołując się na prawo własności swego przodka i fundatora świątyni, zażądał zwrotu swej własności. Po sporach doszło do ugody, na mocy której miasto mogło użytkować budynki klasztoru, ale musiało czynić to odpłatnie i dokonywać ich remontów. Jako, iż rada miejska nie przeznaczała środków na utrzymanie kościoła, Ferdynand II, aby zapewnić mu utrzymanie, zrezygnował ze swego prawa własności na rzecz miasta. W 1615 roku po paru latach pertraktacji sprowadzono do klasztoru franciszkanów, którzy rozpoczęli remont dachu, założyli nowe sklepienia nad chórem i pobielili wnętrze. W 1682 roku wzniesiono kaplicę św. Barbary przy narożniku korpusu nawowego, lecz już w 1686 roku odnowioną budowlę zniszczył pożar. Wkrótce rozpoczęto odbudowę klasztoru i do około 1730 roku wzniesiono nowe zabudowania klauzury, a także zbarokizowano wnętrze kościoła.
W 1811 roku nastąpiła sekularyzacja klasztoru, przez co jego zabudowania ponownie stały się własnością miasta. Mieściły one od 1817 więzienie, zaś po jego przeniesieniu w 1852 długo niszczały, aż w końcu XIX wieku zdecydowano o ich wyburzeniu. Sam kościół jeszcze w 1834 roku odnowiono, w 1850 wyremontowano dach, a w latach 1868 i 1875 poddano reparacji maswerki. W 1897 roku wstawiono neogotyckie portale od wschodu i zachodu, w 1899 natomiast wybudowano neogotyckie sterczyny w chórze. W czasie II wojny światowej kościół szczęśliwie nie uległ znaczniejszym uszkodzeniom.
Architektura
Kościół zbudowano na wolnej parceli przy ulicy Świdnickiej, w południowej części miasta, pomiędzy starą i nową bramą Świdnicką. Był on drugą świątynią po pobliskim kościele Bożego Ciała, położoną na południe od pierwszego pasa obwarowań, a wewnątrz poszerzającego obszar miasta od początku XIV wieku nowego odcinka fortyfikacji. Od linii murów obronnych oddzielały kościół jedynie zabudowania klasztorne augustianów, cmentarz z kaplicą oraz być może uliczka podmurna.
Kościół uzyskał formę gotyckiej, orientowanej względem stron świata, trójnawowej budowli z halowym, pięcioprzęsłowym korpusem oraz węższym, wydłużonym, pięcioprzęsłowym, poligonalnie zamkniętym prezbiterium po stronie wschodniej. Od południa przystawiono do niego zakrystię z przedsionkiem, natomiast od północy na styku korpusu i prezbiterium dostawiono wieżę wzmocnioną przyporami, przy której znalazła się wieloboczna wieżyczka schodowa. Prezbiterium i korpus kościoła nakryto dachami dwuspadowymi. Całkowita długość kościoła osiągnęła niecałe 75 metrów (wewnątrz 72,1 metry), przy czym długość wnętrza korpusu wyniosła 43,5 metra, a szerokość 21,4 metra. Prezbiterium otrzymało 27,2 metry długości i 9,2 szerokości, zaś wysokość do poziomu sklepień osiągnęła 25 metrów, a do poziomu kalenicy 45 metrów. W efekcie powstała smukła bryła ze stromym, dwuspadowym, widocznym z daleka dachem.
Zachodnią elewację korpusu nawowego podzielono w pionie na trzy części okazałymi czterouskokowymi przyporami i zwieńczono rozbudowanym schodkowo-sterczynowym szczytem, umieszczonym ponad ostrołukowym portalem wejściowym. Pozostałe elewacje kościoła także artykułowano mocno wysuniętymi przyporami, w części prezbiterialnej zdobionymi sterczynami. Pomiędzy przyporami przepruto wypełnione maswerkami okna, a dolne partie okien wschodniej części prezbiterium ozdobiono osiemnastoma tarczami herbowymi wykonanymi z piaskowca. Na trzech z nich rzeźbiarsko opracowano herby: orła króla rzymskiego, lwa Królestwa Czech i orła wrocławskich Piastów. Istotnymi elementami dekoracyjnymi kościoła były portale wejściowe, z których najokazalszy umieszczono zapewne po stronie zachodniej. Znaczną grupę detali architektonicznych tworzyły także wsporniki zdobiące wyprowadzenia żeber, maswerki okienne, fryzy, gzymsy i profile cokołów ułożone z kamiennych elementów.
Wewnątrz część wschodnia kościoła, składająca się z prezbiterium, przedsionków i zakrystii, przeznaczona była dla zakonników. Korpus nawowy stanowił część laicką przeznaczoną dla wiernych, a na granicy obu części zaprojektowano przegrodę – lektorium, która w części zakonnej poprzedzona była wąskim przęsłem prezbiterium oraz dwoma przedsionkami z których północny zawierał klatkę schodową i wieżę, południowy natomiast prowadził do zakrystii. W górnej partii lektorium znajdowała się galeria wzniesiona nad sklepieniem części środkowej przegrody w nawie głównej i nad sklepieniem części bocznych w nawach północnej i południowej. W prezbiterium i zakrystii oraz w zachodnim przęśle korpusu zastosowano sklepienia krzyżowo-żebrowe, w nawie głównej w większości gwiaździste, a w nawach bocznych trójpodporowe.
Do kościoła przylegały zabudowania klasztorne. Do XVI wieku budynek klauzury i pomieszczenia gospodarcze prawdopodobnie znajdowały się po zachodniej stronie i były rozplanowane wokół klasztornego dziedzińca. Teren na południu i na wschodzie od kościoła przeznaczony był na cmentarz, na którym stała kaplica pod wezwaniem Trzech Króli. Na teren klasztorny wchodziło się przez furtę usytuowaną przy północno – zachodnim narożniku świątyni, a obok znajdowało się wejście dla wiernych prowadzące do laickiej części kościoła. Przejście dla zakonników do wschodniej części kościoła wiodło przez teren cmentarza i było od niego oddzielone krużgankiem. Prawdopodobnie w latach 30-tych XVI wieku przystąpiono do rozbudowy klauzury. Powstał wówczas okazały budynek na przedłużeniu granicy prezbiterium i nawy, którego front skierowany był na wschód, w stronę ul. Świdnickiej. Główne wejście do klasztoru przeniesiono do części wschodniej, w związku z czym zlikwidowany został cmentarz, a kaplicę włączono w ciąg zabudowań gospodarczych przylegających do muru miejskiego. Nowa klauzura została wzniesiona na miejscu starej, lecz dawny krużganek nie był już potrzebny. Dlatego rozebrano jego zachodnią część, nadbudowano piętro i do jego zachodniego zakończenia przystawiono budynek o podobnej szerokości.
Stan obecny
Kościół, jako iż uniknął poważniejszych zniszczeń w trakcie ostatniej wojny światowej, należy dziś do dobrze zachowanych średniowiecznych budynków Wrocławia. Niestety wiele z jego detali architektonicznych musiało zostać odtworzonych w trakcie XIX-wiecznych renowacji, a jedynym reliktem jego gotyckiego wyposażenia jest tylko kamienne sakramentarium z około 1335 roku. Zachowane średniowieczne wsporniki zdobiące wyprowadzenia żeber znajdują się tylko po obu stronach łuku tęczowego, oryginalne maswerki okienne zachowały się zaś tylko w prezbiterium i ścianie południowej korpusu. Nie przetrwały również zabudowania klasztorne augustianów, nie licząc pozostałości krużganka po stronie południowej, przekształconego w przybudówkę kościoła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Antkowiak Z., Kościoły Wrocławia, Wrocław 1991.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
Łużyniecka E., Gotyckie świątynie Wrocławia. Kościół Bożego Ciała, kościół Świętych Wacława, Stanisława i Doroty, Wrocław 1999.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.