Historia
Kościół św. Marcina powstał jako świątynia związana z przeznaczoną dla cysterek fundacją klasztorną pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, zainicjowaną przez Henryka IV Probusa, a zarazem jako kaplica książęca zlokalizowana na terenie jego zamku. Prace na budową prowadzono w latach 80-tych XIII wieku, prawdopodobnie pod nadzorem muratora Wilanda. Wobec ufundowania przez Probusa pobliskiej kolegiaty św. Krzyża, budowa kaplicy i sąsiadującego z nią klasztoru prawdopodobnie została przerwana w 1287 roku. Wedle testamentu Probusa pogrzeb w prezbiterium kolegiaty miał mieć charakter tymczasowy, zaś po ukończeniu kościoła i klasztoru NMP miało nastąpić przeniesienie pochówku, do czego jednak nigdy nie doszło.
Po śmierci księcia Henryka IV Probusa w 1290 roku, a także przez długi jeszcze czas, kościół pozostawał nieukończony. Następca Henryka IV, Henryk III Głogowczyk, nie mógł zrealizować testamentu, gdyż nie władał Wrocławiem, a Henryk V legnicko-głogowski nie był fundacją cysterskiego klasztoru zainteresowany, ponieważ nie kontynuował polityki Henryka IV. Ostateczne przekreślenie projektów fundacyjnych wyznaczyła śmierć w 1292 roku biskupa Tomasza II, wykonawcy testamentu Henryka IV. Dopiero w XIV wieku, gdy rozebrano starszą kaplicę zamkową pod wezwaniem św. Marcina, patrona rycerstwa, przeniesiono wezwanie na nieukończony kościół i podjęto przerwane prace budowlane. Zostały one jednak ukończone w bardzo uproszczony sposób, a kościół nie uzyskał pierwotnie planowanej wysokości.
Po likwidacji zamku kościół znalazł się przy centralnym placu otoczonym dworami kanoników. Od 1368 roku znajdował się pod patronatem kapituły katedralnej. W 1466 roku uszkodzony został przez pożar, który przeszedł z palącej się Wyspy Piaskowej, a w 1544 roku uderzenie pioruna wywołało kolejną pożogę. Do gruntownej renowacji przystąpiono w 1571 roku, prace naprawcze prowadzono też w XVII stuleciu. W czasie II wojny światowej kościół został bardzo silnie zniszczony. Do lat 70-tych XX wieku niesłusznie, jak się wydaje, uważano, że pełnił niegdyś funkcję kaplicy zamkowej. Odbudowany został w latach 1957-1960 według projektu Tadeusza Kozaczewskiego.
Architektura
Początkowo rzut kościoła składał się z podłużnego prezbiterium i przylegającej do niego od zachodu ośmiobocznej nawy o średnicy zewnętrznej około 12,5 metra. Kościół był pierwotnie budowlą trzypoziomową. Posiadał zagłębione częściowo w gruncie przyziemie przeznaczone na sarkofagi, piętro główne przeznaczone na funkcje liturgiczne oraz górne piętro w postaci otaczającej kaplicę galerii, wspartej na masywnych przyporach o długości dochodzącej do około 4,8 metra. Oktogon przykryty był dachem ostrosłupowym z drewnianą latarnią, stykającym się z dwuspadowym dachem prezbiterium. Architekturę zewnętrzną tworzyły pionowe przypory z wnękami w dolnej części i oknami galerii w części górnej.
Główne wejście do kościoła, dostępne z zewnętrznych schodów i podcienia przedsionka pomiędzy dwoma najmasywniejszymi przyporami, prowadziło od strony północnej, czyli od strony dziedzińca zamkowego. Ponadto do kościoła wiódł korytarzowy zadaszony ganek, połączony z galerią na trzeciej kondygnacji. Dwa trakty kręconych schodów łączyły przyziemie z głównym poziomem kaplicy i główny poziom z górną galerią. Mieściły się one w dwóch najgrubszych przyporach frontowych, flankujących wspomniane główne wejście.
Zagłębione na około 0,5-0,6 metra przyziemie miało zostać przykryte sklepieniem wspartym na pojedynczym filarze pośrodku oktogonu, jednak założenia tego nigdy nie zrealizowano i część tą najpewniej na wysokości 3,1 metra przykrywał strop. Główne piętro z prezbiterium, umieszczone około 2,8 metra nad powierzchnią gruntu, zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Oparta na przyporach galeria trzeciej kondygnacji obiegała cały budynek. Przeznaczona była dla mniszek uczestniczących w modlitwach za duszę księcia i dostępna z klasztoru poprzez specjalne przejście, nadwieszone na arkadzie. Miała 2,1 metra szerokości, wznosiła się na wysokości 3,6 metra ponad poziom posadzki pierwszego piętra, a jej wysokość mogła dochodzić do 6-7 metrów. Od wnętrza kaplicy galerię oddzielały arkady i parapet, zgodnie z wymogami zakonnej reguły.
Stan obecny
Kościół św. Marcina stanowi dziś jedyną ocalałą budowlę należącą do dawnego zamku piastowskiego we Wrocławiu, przetrwał jednak w silnie zmienionej formie. XIII-wieczne mury zachowały się do wysokości niemal 4 metrów nad posadzką dawnej drugiej kondygnacji, wyżej widoczny jest jeszcze fragment XIV-wieczny. Partia nawy została pomniejszona do rozmiarów rzutu rdzenia budowli, nadbudowana po drugiej wojnie światowej i nakryta daszkiem namiotowym, co nadało jej kształt wieży. W roku 1968 odtworzono zarys dawnych przypór, mogący pomóc wyobrazić sobie pierwotny wygląd kościoła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Antkowiak Z., Kościoły Wrocławia, Wrocław 1991.
Grzybkowski A., Średniowieczne kaplice zamkowe Piastów Śląskich, Warszawa 1990.
Małachowicz E., Wrocławski zamek książęcy i kolegiata św. Krzyża na Ostrowie, Wrocław 1994.