Historia
Najstarszy kościół bądź kaplica na terenie dworu książąt śląskich powstał około końca pierwszej ćwierci XIII wieku. W 1243 lub 1248 roku księżna Anna, wdowa po Henryku Pobożnym, założyła na terenie dworu szpital pod wezwaniem św. Elżbiety, zaś w 1253 sprowadziła z Pragi Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, tworząc bogato uposażony klasztor tego zakonu i przekazując zakonnikom również kościół. Oprócz niego zakonnicy otrzymać mieli po śmierci Anny jej część dworu, pobliski młyn na wyspie św. Macieja, pół młyna koło kościoła Wszystkich Świętych oraz przede wszystkim kościół św. Elżbiety wraz z przyległościami i należną do niego dziesięciną.
Na początku XIV wieku kościół św. Macieja poddany został gotyckiej przebudowie. Wpierw powiększono prezbiterium, nadając mu trójboczne zakończenie, oraz rozpoczęto budowę wieży. Kolejne etapy budowlane nastąpiły w końcu XIV wieku oraz na początku XV, gdy po kolei przybudowano do podwyższonego korpusu trójbocznie zakończone ramiona transeptu, najpierw południowe a następnie północne, nadające świątyni plan krzyża. Ukończenie nakrytej ostrosłupowym, miedzianym hełmem czworobocznej wieży nastąpiło w 1487 roku, choć była ona jeszcze podwyższana w XVI stuleciu.
W 1569 roku kościół przebudowano, podwyższając po raz kolejny mury nawy i wznosząc nowe sklepienia, jeszcze utrzymane w stylistyce gotyckiej. W 1662 rozmontowano górną część nadwątlonego hełmu wieży, który zastąpiono barokowym. W kolejnych latach zbarokizowano wnętrze, dodano od południa kruchtę i w 1675 roku dobudowano zakrystię. Po sekularyzacji zakonu świątynia stała się pomocniczym kościołem parafialnym. W latach 1895 – 1896 przeszła poważniejszy remont. Uszkodzony podczas walk w 1945 roku, kościół długo stał zaniedbany, co doprowadziło do zawalenia w czasie wichury części północnego ramienia transeptu oraz arkady tęczy. Ostatecznie cały kościół odbudowany został w latach 1961 – 1966.
Architektura
Kościół wzniesiony został w północnej części miasta, na terenie dawnej kurii książęcej, gdzie wchodził w skład dużego kompleksu zabudowań szpitalno – klasztornych, w zachodniej części należących do Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, a we wschodniej do franciszkanów. Od północy założenie ograniczały miejskie mury obronne, od zachodu ulica biegnąc w kierunku bramy miejskiej, a od południa ulica skierowana ku kościołowi franciszkańskiemu św. Jakuba i dalej łukiem przez bramę Piaskową na most ku wyspie Piasek.
Kościół z XIII wieku składał się z dwuprzęsłowego, jednonawowego korpusu o wymiarach wnętrza 10 x 14,5 metra, oraz również dwuprzęsłowego, nieco węższego i dłuższego prezbiterium po stronie wschodniej, wielkości wnętrza 6,7 x 15 metrów. Wejście do niego prowadziło wówczas przez ścianę zachodnią, w miejscu później zastawionym niską przyporą. Na skutek rozbudowy z XIV – XV osiągnął układ na planie krzyża, z ramionami transeptu zamkniętymi poligonalnie i przedłużonym ku wschodowi prezbiterium, także zamkniętym wielobocznie. Krzyż nie miał jednak tradycyjnej formy łacińskiej za sprawą dostawienia transeptu do krótkiej nawy, a zarazem wydłużeniu części wschodniej kościoła (rozbudowa ku zachodowi nie była możliwa z powodu biegnącej tam ulicy). Bryłę uzupełniła wieża osadzona między prezbiterium a południowym ramieniem transeptu, dołem kwadratowa, wyżej przechodząca w ośmiobok z XVI stulecia. Wtedy też korpus nawowy po raz drugi podwyższono o około 2 metry.
Nawę, transept i prezbiterium opięto od zewnątrz uskokowymi przyporami, w zachodnich narożnikach usytuowanymi prostopadle do siebie, w wielobocznych zamknięciach transeptu i przbiteirum pod skosem. Ściany nawy od południa i zachodu przepruto ostrołucznym oknem, zaś w ścianie północnej i południowej umieszczono portal wejściowy (ten drugi utworzony został jeszcze w XIII wieku). Transept jako jedyny ujęto cokołem, natomiast więżę w części ośmiobocznej narożnymi lizenami. Oświetlenie środkowej i wschodniej części kościoła zapewniły wysokie, trójdzielne okna maswerkowe o obustronnych rozglifieniach. Wieżę wyposażono w portal w przyziemiu, szeroki, profilowany otwór na piętrze oraz wąskie okna o uskokowych ościeżach.
Krótka nawa podzielona została na dwa prostokątne przęsła przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym z żebrami tarczowymi. Prezbiterium przykryto nad dwoma przęsłami prostokątnymi sklepieniem krzyżowo – żebrowym, a sześciodzielnym sklepieniem nad wschodnim zamknięciem. Podobnie rozwiązano zwieńczenie ramion transeptu, z tym że prostokątne przęsła były tam pojedyncze, a w północnym ramieniu zostało nad nim rozwinięte późnogotyckie sklepienie gwiaździste, czteroramienne. Żebra wsparte zostały w transepcie na rzeźbionych konsolach i spięte płaskorzeźbionymi zwornikami, natomiast w prezbiterium przedłużono je za pomocą półośmiobocznych służek zakończonych ozdobnymi konsolami w kształcie głów i symboli Ewangelistów. Ramiona transeptu otwarto do wnętrza wysokimi, ostrołucznymi, sfazowanymi arkadami. W czworobocznej części wieży na dwóch kondygnacjach umieszczono kaplice, połączone schodami w grubości muru północnego i wschodniego wieży.
Stan obecny
Kościół choć jest budowlą niewielką, na tle innych głównych gotyckich świątyń Wrocławia, wyróżnia się bardzo oryginalnym układem i bryłą, zbliżonym nieco do tumskiej kolegiaty św. Krzyża. Niestety wiele z jego oryginalnych detali architektonicznych przepadło na skutek zniszczeń wojennych. Oryginalne zworniki i konsole sklepienne przetrwały w prezbiterium, XVI-wieczny zwornik znajduje się w nawie, zachował się również uskokowy portal południowy z drugiej połowy XIII wieku (znajdujący się dziś w nowożytnej kruchcie), późnogotyckie portale wieży, czy zwornik sklepienia drugiej kondygnacji z datą jej ukończenia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Antkowiak Z., Kościoły Wrocławia, Wrocław 1991.
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Encyklopedia Wrocławia, red. J.Harasimowicz, Wrocław 2006.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.