Historia
Kościół św. Barbary został wzniesiony na miejscu kaplicy cmentarnej cechu białoskórników, wzmiankowanej po raz pierwszy w 1265 lub 1268 roku. W okresie od pierwszej ćwierci XV wieku do końca pierwszej połowy tamtego stulecia przeprowadzono gruntowną rozbudowę świątyni. Wpierw wzniesiono korpus nawowy z niskimi wieżami (w 1417 roku w południowej miał zostać zawieszony dzwon), a w drugiej ćwierci XV wieku lub po 1465 roku prezbiterium. Po tej dacie podwyższono także wieżę południową i zbudowano zakrystię. Przy ówczesnych pracach budowlanych uczestniczyli mistrzowie murarscy Hans Berthold i Peter Franczke.
Ukończony kościół służył cechowi tkaczy, blisko też związani byli z nim nadal białoskórnicy, karczmarze i mydlarze. Założono przy nim w XV wieku bractwo mieszczańskie św. Barbary, a książę Wacław Żagański ustanowił przy świątyni fundację. Wiadomo również, iż w kościele św. Barbary w XV wieku kazania w języku polskim głosił niejaki ksiądz Jan. Na początku XVI stulecia świątynia miała mieć 5 ołtarzy, 12 altarystów i rangę podobno porównywalną z kolegiatą św. Krzyża, choć kościół św. Barbary stanowił jedynie filię fary św. Elżbiety.
W 1525 roku kościół został przejęty przez protestantów, w których rękach pozostawał do drugiej wojny światowej. W 1648 roku służył sąsiednim gminom, których kościoły zostały ograbione, podobnie zastępował farę św. Elżbiety, gdy runęły w niej filary międzynawowe i musiała być wyremontowana. Renowację św. Barbary przeprowadzono w latach 1868 – 1869, kiedy to między innymi wprowadzono wyposażenie neogotyckie. W 1945 roku kościół został poważnie zniszczony, łącznie z całkowitym wypaleniem wnętrza, w którym zagładzie uległy średniowieczne polichromie. Odbudowę przeprowadzono w latach 1947-1949 i 1959-1961, po czym budynek został przekazany cerkwi prawosławnej.
Architektura
Kościół zbudowany został poza pierwszym, najstarszym obwodem murów obronnych, a w pobliżu średniowiecznych murów miejskich z pierwszej połowy XIV wieku i położonej na południowym – zachodzie bramy Mikołajskiej. Kościół otaczał cmentarz, a od południa sąsiadowała z nim jedna z ważniejszych ulic Wrocławia, biegnąca przy kościele św. Elżbiety aż do głównego rynku. Wzniesiono go z cegły układanej w wątku gotyckim, przy wykorzystaniu zendrówki oraz kamiennych ciosów do utworzenia detali architektonicznych.
Od połowy XV wieku kościół był budowlą trójnawową, halową i trójprzęsłową, gdyż przyziemia wież zachodnich otwierały się arkadami do wnętrza korpusu nawowego. Po stronie wschodniej dobudowano prostokątne w planie, dwuprzęsłowe prezbiterium, po którego północnej stronie dostawiona została dwuprzęsłowa zakrystia. Zachodnią część korpusu stanowił masyw, który pierwotnie miał posiadać dwie wieże, lecz ostatecznie w całości ukończono jedynie południową, północna zaś zakończona została na wysokości korony murów korpusu. Dla wzmocnienia konstrukcji wieży południowej, po jej podwyższeniu zamurowano arkadę od strony nawy. Jeszcze u schyłku średniowiecza, w pierwszej połowie XVI wieku, dobudowana została kruchta zachodnia.
Na zewnątrz korpus, wieża i zakrystia zostały wzmocnione przyporami, przy czym nieco archaicznie żadna z nich nie została umieszczona pod skosem. Prezbiterium i nawa główna korpusu nakryte zostały wspólnym dachem dwuspadowym, opartym o szczyty z blendami, a nawy boczne nakryto poprzecznymi dachami dwuspadowymi, opartymi na szczytach wzorowanych na wrocławskiej kolegiacie św. Krzyża. Te trójkątne szczyty naw bocznych oraz zakrystii wypełnione zostały blendami. Kondygnacje wieży przedzielono gzymsami kordonowymi, elewacje zakrystii gzymsem kapnikowym.
Do wnętrza prowadziły trzy portale ostrołukowe. Najciekawszy z nich, portal południowy, ujęty został arkadą z kolumienkami na wysokich graniastych cokołach i zwieńczony figurą św. Barbary umieszczoną na liściastym wsporniku. Portal północny zachował oryginalne ościeża o skromnym profilowaniu z dwoma wałkami rozdzielonymi odcinkową wklęską. Zwieńczyło go ostrołukowe obramienie z czołgankami i kwiatonem. Portal zachodni o najbardziej rozbudowanym ościeżu, otrzymał po trzy smukłe kolumienki osadzone na wielobocznym cokole, które bez głowic przechodzą do archiwolty a równocześnie biegną ku górze. Wałki archiwolty przecięto wzajemnie w górnej części.
Wnętrza naw i prezbiterium nakryły sklepienia krzyżowo-żebrowe, w korpusie oparte na czworobocznych filarach z wklęsłymi narożnikami oraz lizenami od strony naw. Lizenami rozczłonkowane zostały także ściany naw bocznych. W prezbiterium oparciem dla sklepień stały się wsporniki o kształcie masek oraz wewnętrzne przypory, dzięki czemu jego zewnętrzne elewacje pozostały gładkie, przeprute jedynie dużymi ostrołukowymi oknami. Przęsło zachodnie nawy głównej (międzywieżowe) oddzielone zostało gurtem. Przęsło wschodnie natomiast oddzielono od prezbiterium ostrołuczną arkadą tęczy. Arkady międzynawowe utworzono ostrołukowe i profilowane. Zakrystię przykryto sklepieniem sieciowym. Jego żebra w miejscach połączeń ozdobiono kolistymi, malowanymi zwornikami, zaś w dolnej części spoczęły one na wspornikach o dekoracji roślinnej. Dodatkowo w połowie żeber umieszczono tarcze herbowe.
Stan obecny
Kościół św. Barbary zachował gotycki układ, bryłę i wiele z pierwotnych detali architektonicznych. Odbudowana jednak musiała zostać po wojnie częściowo zawalona wieża (dwie górne kondygnacje przy narożniku południowo – wschodnim), oraz cała więźba dachowa wraz z częścią zawalonych sklepień (nawa główna, fragmenty w nawie północnej i zakrystii). Bezpowrotnie przepadły średniowieczne polichromie ścienne. Średniowieczne wyposażenie uległo rozproszeniu lub zniszczeniu już w XVII – XVIII wieku. Nie zachował się także wschodni szczyt prezbiterium, usunięty na początku XVIII stulecia, odnowiona została kamieniarka okien i przypór.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Antkowiak Z., Kościoły Wrocławia, Wrocław 1991.
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Encyklopedia Wrocławia, red. J.Harasimowicz, Wrocław 2006.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z wieku XV i pierwszej połowy XVI na Śląsku, Wrocław 2018.