Historia
W 1273 roku dobra w południowej części Wrocławia (m.i.n. wieś Gaj) przeszły na własność zakonu joannitów, a w 1319 roku rada miejska powierzyła zakonnikom opiekę i zarządzanie szpitalem Bożego Ciała, który powstał w pierwszych dziesięcioleciach XIV wieku. Związana z nim była kaplica szpitalna, wymieniona w dokumencie z lat 1317-1318, dotyczącym jej fundacji przed bramą Świdnicką, na terenie przyległym do cmentarza, gdzie miano grzebać ofiary epidemii.
Kościół Bożego Ciała po raz pierwszy wzmiankowany został pod rokiem 1351, zaś za czasów komtura Jana Oczki, urzędującego w latach 1360-1390, źródła pisane odnotowały powstanie krytego ganku, który połączył kościół ze znajdującą się po przeciwnej stronie ul. Świdnickiej komandorią zakonu. Tak więc prawdopodobnie około połowy XIV wieku wzniesione zostały mury obwodowe kościoła, który zastąpił starszą kaplicę, wówczas już zbyt małą dla rozrastającej się grupy zakonników i powiększającej liczby chorych. W drugiej połowie XIV wieku podwyższono mury nawy głównej i postanowiono powiększyć kościół przedłużając go w kierunku wschodnim. Wpływ na to miało zapewne zwolnienie joannitów w 1366 roku z obowiązku opieki nad szpitalem i dysponowanie dzięki temu większymi środkami finansowymi. Zasadnicze prace zakończono do około 1410 roku, lecz do około połowy XV wieku trwało wykańczanie (w 1447 roku dokonać miano montażu nowego portalu w zakrystii, a w 1450 roku wzmianka źródłowa opisała kościół jako użytkowany).
W 1540 roku komandoria joannitów została decyzją cesarza Ferdynanda I przejęta przez władze miejskie. Władca zarządził by przez osiem lat odbywały się w kościele nabożeństwa luterańskie. Następnie funkcja kościoła uległa zmianie z sakralnej na magazynową, bowiem umieszczono w nim skład soli, zboża a później stajnie. Doprowadziło to do zniszczenia średniowiecznego wyposażenia świątyni oraz rozproszenia księgozbioru biblioteki. Zakonnicy powrócili dopiero w 1692 roku, po tym gdy biskup Franciszek Ludwik wykupił budowlę i zwrócił ją katolikom. Po ośmiu latach ponownie konsekrowano świątynię, lecz w trakcie renowacji jej wnętrze przekształcono w duchu baroku.
W 1749 roku kościół mocno ucierpiał podczas eksplozji baszty Prochowej. Być może z tego powodu od 1758 do 1763, podczas wojny siedmioletniej, służył jako magazyn zbożowy. Pomimo późniejszych kosztownych remontów został ponownie zajęty i zdewastowany przez obrońców miasta, najpierw w latach 1778-1790, później w obliczu nadciągających wojsk napoleońskich w 1805 roku. W 1826 roku kościół przejęło państwo pruskie i w tym też czasie rozebrano przejście do dawnej komandorii. Od lat 30-tych XIX wieku prowadzono kolejne remonty i naprawy kościoła, które trwały blisko pół wieku. W 1875 powstała neogotycka kruchta, a od 1927 do 1931 miały miejsce następne renowacje. Oblężenie Wrocławia na początku 1945 roku spowodowało duże zniszczenia kościoła: zdruzgotano część maswerków i murów, runęły fragmenty sklepienia nawy głównej, częściowo także sklepienia naw bocznych. Po wojnie, tymczasowo nakryty dachem, odbudowy doczekał się kościół dopiero w latach 1955-1962, a następnie w kolejnym etapie w latach 1967-1970.
Architektura
Szpital oraz kościół Bożego Ciała powstały na cyplu oblanym wodami zewnętrznej fosy miasta Wrocławia, na przedpolu bramy Świdnickiej. Kościół został wzniesiony jako gotycka budowla o formie bazyliki z trzema nawami, przy czym nawy boczne nie otrzymały wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium i zamknięto je na wschodzie ścianami prostymi, a nawę główną trójbocznie. Maksymalna długość wnętrza kościoła osiągnęła 48,8 metrów, maksymalna szerokość 22,5 metra, a wysokość wnętrza 22,7 metra. Od północy do korpusu przystawiono zakrystię z przybudówką i klatką schodową. Kościół nigdy nie miał wieży głównej, co było wymagane przez ówczesną regułę zakonu joannitów, która kładła nacisk na śluby ubóstwa i brak oznak dominacji.
Zewnętrzne elewacje ścian naw bocznych zlicowane zostały z obrysem przypór, dzięki czemu otrzymano gładkie powierzchnie (choć jeszcze na rycinach z XVI wieku przypory były wyraźnie zaznaczone). Równie gładka elewacja zachodnia ozdobiona została smukłym ostrołukowym oknem wypełnionym maswerkiem oraz ceramicznym szczytem ze sterczynami i płycinami. Poniżej do środka wiódł ostrołukowy portal wejściowy, pierwotnie pozbawiony kruchty. Tylko elewacje ścian nawy głównej i prezbiterium podzielono przyporami, a całość przykryto dachem dwuspadowym nad nawą główną i pulpitowymi nad nawami bocznymi. Co najmniej od końca XV wieku nawę główną wieńczyło pięć lub sześć wieżyczek, osadzonych tuż nad gzymsem podokapowym. Ten nietypowy element mógł mieć związek z bliskim położeniem kościoła przy miejskich obwarowaniach i ewentualnym pełnieniem przez niego pomocniczych funkcji obronnych.
Wnętrze kościoła podzielono na pięć prostokątnych przęseł nawy głównej oraz pięć przęseł nieregularnych w nawach bocznych. Nawa główna została przykryta w pierwszym przęśle od wschodu sklepieniem sieciowym, w drugim przęśle sklepieniem gwiaździstym, a w pozostałych krzyżowymi. Nawy boczne i zakrystię zwieńczono sklepieniami trójpodporowymi, natomiast przybudówkę przy zakrystii sklepieniem krzyżowym.
Zworniki i konsole pokryto dekoracjami rzeźbiarskimi. W nawach bocznych żebra wyprowadzono bezpośrednio ze ścian, choć w różny sposób: z jednego punktu i z wtopieniem w pilastry, albo lekkim z nich wyprowadzeniem, lub wysunięto z pilastrów, ale ich wyjścia zostały rozstawione. Zworniki sklepienne otrzymały różnorodne formy: talerzowe w sklepieniu empory (rzeźbiona głowa Chrystusa, kwiat, tarcza z orłem i krzyżem), bardziej plastyczne w nawach bocznych (baran herbowy, pelikan, lew, skrzydlaty stwór z ludzką głową, trójliść, męska głowa w turbanie i z koroną). Odmiennie ukształtowano detale architektoniczne w nawie głównej. Żebra osadzono tam na ostrosłupowych konsolach z dekoracją rzeźbiarską w większości przedstawiającą głowy i popiersia ludzi. Uzupełnieniem kamiennego wystroju kościoła były maswerki okienne. We wschodnim zakończeniu nawy zamontowano je w formach trójdzielnych z rozetami i dwoma parami rybich pęcherzy, a w ścianie południowej umieszczono skomplikowane maswerki z centralnym układem rybich pęcherzy.
Pierwotnie z kościoła biegł kryty ganek do istniejącej po stronie zachodniej komandorii zakonnej. Posiadał on cztery ostrołukowe arkady dźwigające przykryty dwuspadowym dachem ganek, oświetlany z obu stron rzędami niewielkich okien. Ganek łączył się z elewacją zachodnią kościoła, gdzie zapewniał dostanie się na emporę, wstawioną w przyziemie zachodniego przęsła nawy głównej.
Stan obecny
Odbudowany ze zniszczeń wojennych i poddany w ostatnich latach gruntownej renowacji, kościół jest dziś jedną z cenniejszych, choć mniej znanych zabytkowych budowli Wrocławia. Spośród dawnego wyposażenia w jego wnętrzu zachowało się na ścianie północnej nawy bocznej kamienne, gotyckie sakramentarium z XV wieku oraz nagrobek dwóch joannitów. Cennym elementem detalu architektonicznego jest gotycki szczyt zachodni oraz zespół rzeźbionych zworników sklepiennych i konsol. Oryginalne maswerki okienne przetrwały we wschodnim zamknięciu nawy głównej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Antkowiak Z., Kościoły Wrocławia, Wrocław 1991.
Łużyniecka E., Gotyckie świątynie Wrocławia. Kościół Bożego Ciała, kościół Świętych Wacława, Stanisława i Doroty, Wrocław 1999.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.