Historia
Założenie klasztoru miało miejsce w 1453 roku, z inicjatywy Jana Kapistrana, przybyłego z Włoch legata papieskiego, kaznodziei i założyciela zakonu bernardynów. Dzięki płomiennym kazaniom rychło zyskał on poparcie mieszczan przeciwko husytyzmowi, przyczyniając się zarazem do prześladowań Żydów. Wyrazem poparcia dla bernardynów było przekazanie przez proboszcza parafii św. Maurycego parceli pod planowany klasztor, na której jeszcze w tym samym roku stanęło i zostało konsekrowane pierwsze oratorium. Wznoszenie murowanego kościoła pod wezwaniem św. Bernarda ze Sieny rozpoczęto w 1463 roku, początkowo pod nadzorem mistrza Hannosa. Po przerwie w pracach budowlanych tempo robót wyraźnie spadło, musiały być też one prowadzone niefachowo, gdyż w 1491 roku runęła część prezbiterium. Usuwanie szkód i dalsza budowa trwała aż do konsekracji w 1502 roku. W tym samym czasie wznoszone były też zabudowania klasztorne, powstałe dzięki pomocy rady miejskiej i licznych ofiarodawców. Prace prowadził znany zespół budowlany pochodzącego z Łużyc Hansa Bertholda, mistrza murarskiego i kamieniarskiego. Współpracował z nim kamieniarz Peter Franczke oraz syn Hansa, Erazm.
Wraz z nastaniem reformacji bernardyni utracili uprzywilejowaną pozycję, a nowe prądy nastawiły mieszczan przeciwko nim. Już w 1522 roku rada miejska poleciła bernardynom przenieść się do zabudowań klasztoru przy kościele św. Jakuba, lecz bracia zakonni urażeni tą decyzją demonstracyjnie opuścili miasto. Klasztor zamieniono na szpital, a kościół początkowo zamknięty i nieużytkowany, od 1526 roku stał się ewangelicką świątynią parafialną. Począwszy od 1674 roku działała przy nim także biblioteka.
Zespół klasztorny był wielokrotnie pustoszony pożarami. Uderzania piorunów niszczyły wieżę kościelną w latach 1557, 1589 i 1609. Najpoważniejszy pożar w 1628 roku zniszczył mury zachodniej elewacji kościoła, dachy, sklepienia i chór organowy, jak też, dość poważnie, budynki klasztoru. Po wykonaniu tymczasowego zabezpieczenia dachów i pokryciu ich gontem przystąpiono do powolnej odbudowy, która trwała do końca XVII wieku. W 1634 roku odtworzone zostało sklepienie prezbiterium, a rok później mistrz murarski Georg Sauer wzmocnił od strony południowo – wschodniej zamknięcie prezbiterium. Przeszklono także ponownie okna. Zakończenie prac upamiętniono datą 1704, wyrytą na nowym barokowym zachodnim szczycie kościoła, lecz już w 1754 roku budowla została uszkodzona na skutek ostrzału artyleryjskiego wojsk pruskich.
W 1853 roku przeprowadzono dość gruntowną, raczej nieudaną renowację kościoła, w 1871 roku rozebrano gotyckie, wschodnie skrzydło klasztoru, zastępując je pseudogotyckim, zaś w 1872 roku rozebrano kuchnię klasztorną. Kolejną przebudowę zarówno kościoła jak i klasztoru przeprowadzono w latach 1898-1901. W tym stanie zespół dotrwał do czasu zniszczeń z końca II wojny światowej. W 1945 roku straty oceniano aż na 70%. Odbudowę przeprowadzono w latach 1947-1949 i 1957-1967 według projektów i pod nadzorem Edmunda Małachowicza.
Architektura
Najstarszą budowlą na terenie klasztoru było zbudowane w 1453 roku oratorium, ustawione na osi północ – południe na południowo – zachodniej stronie późniejszego kościoła. Był to jednoprzestrzenny w rzucie, dwukondygnacyjny budynek na planie sześcioboku, z wielobocznym, bezprzyporowym zakończeniem od południa. Górna kondygnacja miała ostrołuczne okna, a wieńczył ją stromy, wielospadowy dach. Analogiczne, również wieloboczne oratorium wybudowano (być może po zamianie wcześniejszego na kaplicę) w skrzydle zachodnim klasztoru. Prawdopodobnie pierwsze oratorium zamykało od zachodu najstarszy, podłużny, szachulcowy budynek klasztorny, zlokalizowany na osi wschód – zachód, częściowo w miejscu późniejszej kościelnej nawy południowej, przylegający do południowej ściany szachulcowego prezbiterium i korpusu pierwszego kościoła.
Kościół klasztorny otrzymał późnogotycką, trójnawową formę sześcioprzęsłowej bazyliki z wydłużonym, wielobocznie zakończonym prezbiterium. Wzniesiono go z cegły, wprowadzając jednak co kilka warstw pas kamienia, charakterystyczną cechę dla warsztatu Hansa Bertholda. Wieżę, niską z powodu sąsiedztwa miejskich obwarowań, umieszczono w narożu pomiędzy korpusem a prezbiterium, od strony południowej. Prezbiterium oraz południową stronę korpusu opięto przyporami, elewacje zewnętrzne ujęto gzymsami cokołowymi i kapnikowymi. Elewacja frontowa gotyckiego kościoła, wsparta na kamiennym, ciosowym cokole, składała się z wysokiej, zwieńczonej trójkątnym szczytem elewacji nawy głównej oraz dostawionych symetrycznie po obu stronach, niższych naw bocznych zakończonych jednospadowymi szczytami, które wykończone były ceglanymi, kocimi biegami. Podzielona została trzema kamiennymi, stromymi gotyckimi gzymsami, przy czym najwyższy, najbogatszy gzyms okapowy otaczał nawę główną dookoła. Jego wklęsły ćwierćwałek dekorowany był dodatkowo rzeźbiarskim fryzem o stylizowanej dekoracji roślinnej. Nawa główna została doświetlona od zachodu wielkim maswerkowym, ostrołucznym oknem, także pozbawione wejść nawy boczne miały duże pojedyncze, ostrołuczne okna. Główny, późnogotycki, bogato zdobiony portal wejściowy, flankowany dwoma płaskorzeźbionymi sterczynami, ze zwieńczeniem w łuk typu ośli grzbiet, umieszczono na osi nawy głównej fasady zachodniej (prawdopodobnie zastąpił on nieco wcześniejszy, podwójny, ostrołuczny portal).
Elewacja zachodnia kościoła początkowo była dostawiona do północno – zachodniego narożnika dawnego oratorium Jana Kapistrana. W kolejnym etapie budowy gotyckiego kościoła południowa nawa korpusu wchłonęła północną część oratorium. Wymagało to jego częściowej rozbiórki, lecz pozostawione mury wykorzystano do budowy zachodniej ściany nawy południowej oraz nowej kaplicy Najświętszej Marii Panny, przesuniętej w kierunku południowym i zachowującej z grubsza bryłę i gabaryty wcześniejszej budowli. Rozbiórka ściany północnej oratorium i otwarcie kaplicy do wnętrza nawy południowej arkadą stworzyło problemy konstrukcyjne i wymagało dodatkowego podparcia ściany zachodniej masywną przyporą.
Wewnątrz kościoła nierytmicznie rozstawione filary o planie krzyżowym, rozdzieliły przestrzeń na trzy nawy o różnych szerokościach i przęsłach na nieregularnych rzutach. Nawa główna i prezbiterium zostały przesklepione gwiaździście, a nawy boczne otrzymały sklepienia krzyżowe. Sześć przęseł nawy głównej otrzymało kształt prostokątny, podczas gdy w nawie południowej były one zbliżone do kwadratów, natomiast w nawie północnej także prostokątne (za wyjątkiem skrajnego zachodniego) ale z dłuższymi bokami równoległymi do osi kościoła. Wiele z przęseł naw bocznych miało nieregularną formę, będącą efektem dostosowywania murów do starszych budowli lub nieumiejętnego planowania. Pomiędzy nawami umieszczono ostrołukowe, profilowane arkady, w nawach bocznych lizeny wspierające gurty w osi podziałów na przęsła. Nawę główną otwarto na prezbiterium profilowaną wklęskami arkadą tęczy. Prezbiterium podzielono na kwadratowe przęsło zachodnie, dwa środkowe przęsła prostokątne oraz wieloboczne zamknięcie wschodnie. Pierwotnie było ono oddzielone od nawy przegrodą – lektorium. Żebra jego sklepienia opuszczono na służki półcylindryczne i półośmioboczne z kapitelami o dekoracji roślinnej, umieszczone na wydatnej odsadzce. Ponadto przy arkadzie tęczy jedną ze służek osadzono na wsporniku o kształcie głowy. Zastosowane zworniki otrzymały kształty herbów, rozet, gmerków, głowy św. Jana, czy Oka Opatrzności.
Zabudowania klasztorne usytuowano po południowej stronie kościoła, gdzie wraz z podsklepionymi krużgankami otaczały wirydarz. W 1492 roku istniały już trzy piętrowe skrzydła. W północnym znajdowała się zakrystia, poprzedzona od zachodu przedsionkiem przykrytym sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na jednym filarze. Na piętrze, nad zakrystią mieściła się biblioteka. Szerokie skrzydło południowe mieściło sień ze schodami na piętro, dużą izbę oraz refektarz, czyli jadalnię konwentu. Ten ostatni połączony był z wolnostojącą na południu kuchnią. Na piętrze w południowym skrzydle mieściło się dormitorium, czyli sypialnia mnichów. Wzniesione najpóźniej, bo około 1500 roku skrzydło wschodnie mieściło kapitularz i wysuniętą wielobocznie ku wschodowi kaplicę. W 1517 roku przedłużono ku zachodowi skrzydło południowe, przeznaczając jego przykryte sklepieniem sieciowym wnętrze przypuszczalnie na przyjmowanie gości klasztoru. Skrzydło to, korpus kościoła i czworobok klasztoru otaczał drugi ogród.
Stan obecny
Do czasów współczesny klasztor bernardynów przetrwał prawie w całości. Wyjątkiem jest pierwotny szczyt fasady kościoła zastąpiony barokowym, rozebrana w 1872 roku kuchnia klasztorna, przekształcone zwieńczenie wieży i zniszczone w XIX stuleciu skrzydło wschodnie klauzury, zastąpione dziś paskudną modernistyczną budowlą. Po drugiej wojnie światowej częściowo zrekonstruowane musiały być sklepienia prezbiterium i naw bocznych. Znacznie uszkodzone zostało skrzydło południowe wraz z zachodnim przedłużeniem. Obecnie kościół i klasztor udostępniony jest do zwiedzania. Swoją siedzibę ma w nich Muzeum Architektury. Otwarte jest we wtorki 11:00–17:00, środy 10:00–16:00, czwartki 12:00–19:00, piątek – niedziela 11:00–17:00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Antkowiak Z., Kościoły Wrocławia, Wrocław 1991.
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Encyklopedia Wrocławia, red. J.Harasimowicz, Wrocław 2006.
Małachowicz M., Pietras K., Przemiany zachodniej elewacji kościoła św. Bernardyna we Wrocławiu [w:] Dziedzictwo architektoniczne. Rekonstrukcje i badania obiektów zabytkowych, red. E.Łużyniecka, Wrocław 2017.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.