Historia
Wojnowice zaczęto odnotowywać w źródłach pisanych od pierwszej połowy XIII wieku, jako mało znaczący majątek w którym później funkcjonował folwark. W 1210 roku osada pojawiła się pod nazwą „Vogen”, zaś w 1278 roku jako „Wognowice”. Początki zamku prawdopodobnie sięgały XIV wieku. Być może związany był on z rycerzem Johannem Skoppem, który w 1351 roku otrzymał Wojnowice („Wonowicze”) od cesarza Karola IV Luksemburczyka. W 1409 roku miejscowe dobra kupiła rodzina von Schellendorf. Dzierżyli oni zamek do 1511 roku, kiedy to nowym właścicielem stał się niejaki Christopher Horning. Już jednak dwa lata później Wojnowice kupił Achatius Haunold, późniejszy dworzanin cesarza Fryderyka I Habsburga.
W 1513 roku posiadaczami Wojnowic stali się Schewitzowie, rodzina bogatych mieszczan wrocławskich. Nowi właściciele około 1513-1515 roku wyburzyli stary zamek z myślą o gruntownej przebudowie w założenie późnogotyckie, charakteryzujące się wyższym standardem mieszkalnym, kosztem obronności. Inwestycję finansował zapewne Niclas Schewitz, ówczesna głowa rodu i późniejszy dygnitarz księstwa wrocławskiego. Schewitzowie nie zamieszkiwali jednak długo w Wojnowicach, bowiem już w 1537 lub 1544 roku sprzedali zamek Bonerom. Ta bogata rodzina z Małopolski dokończyła przebudowę zamku, za sprawą której w jego architekturze pojawiły się elementy stylistyki renesansowej. Pierwszy etap prac prowadził Jakub Boner do śmierci w 1562 roku. Kolejny nastąpił za życia męża Lukrecji Boner, Andreasa Hertwiga, który przed 1590 rokiem miał dobudować skrzydła południowe i zachodnie zamku.
W pierwszej połowie XVII wieku rezydencja jako jedna z nielicznych na Śląsku nie została zniszczona w trakcie wojny trzydziestoletniej, co zawdzięczała zręcznej polityce ówczesnego właściciela, protestanckiego barona Jaroslava von Saura-Jeltsch. W drugiej połowie tamtego stulecia Wojnowice często przechodziły z rąk do rąk różnych mieszczańskich i szlacheckich rodów śląskich. Żaden z krótkotrwałych właścicieli nie inwestował w większe prace budowlane, co przyczyniło się do zachowania układu budowli z okresu późnego gotyku i renesansu. Podobna sytuacja miała miejsce w XVIII stuleciu. Dopiero gdy w 1830 roku zamek kupił dr Klemm, doradca burmistrza Wrocławia do spraw medycznych, który założył w Wojnowicach placówkę leczniczą, przekształcone zostały wnętrza zamku. Ostatnim prywatnym właścicielem zabytku była rodzina von Livonius, mieszkająca w Wojnowicach do 1945 roku, kiedy to zamek został uszkodzony. Pierwsze prace zabezpieczające i remontowe podjęto w latach 50-tych XX wieku, a zakończono w 1978 roku.
Architektura
Pierwotny zamek z XIV i XV wieku przypuszczalnie był skromnym założeniem chronionym przez podmokłe łąki i bagienne tereny obniżenia terenu po południowej stronie Odry. Początkowo mógł się on składać z czworobocznego w planie obwodu muru obronnego, w ramach którego we wschodniej części znajdował się budynek mieszkalny. Zapewne zewnętrzną strefę obrony stanowiła nawodniona fosa (być może zdwojona), natomiast podstawową ochronę zapewniać mógł ganek straży w koronie muru. Na zasadzie analogi z innymi niewielkimi zamkami rycerskimi na Śląsku, budynek mieszkalny mógł mieć formę wieżową o dwóch lub trzech kondygnacjach.
Zamek z początku XVI wieku składał się z prostokątnego skrzydła wschodniego i północnego, które zapewne wzniesiono wewnątrz czworobocznego obrysu murów starszego zamku o wymiarach około 22 x 24 metry. Wyróżniały je grubsze mury od dobudowanych w drugiej połowie tamtego stulecia dwóch kolejnych skrzydeł, które zamknęły pośrodku niewielki dziedziniec ze studnią. Dziedziniec ten początkowo musiał być przestronniejszy, ograniczony od południa i zachodu jedynie prostymi kurtynami. Mury wzniesiono z cegły układanej w wątku gotyckim i łączonej zaprawą wapienną. Do tworzenia detali architektonicznych wykorzystano kamień piaskowca.
Brama znajdowała się we wschodniej części skrzydła północnego, gdzie prowadzić musiał drewniany most przerzucany przez wciąż funkcjonującą fosę. Wjazd flankował smukły i wysoki wykusz, osadzony na osi skrzydła wschodniego na elewacji północnej, wyprowadzony na tyle wysoko, że uzyskał formę wieżyczki górującej nad dachami. Także na innych elewacjach umieszczono liczne mniejsze wykusze latrynowe, podwieszane niesymetrycznie na różnych wysokościach. Poszczególne skrzydła nakryto dachami dwuspadowymi, ograniczonymi obustronnie późnogotyckimi szczytami schodkowymi.
Stan obecny
Z pierwotnego zamku z XIV/XV wieku przetrwały jedynie niewielkie relikty muru w północno – wschodnim narożniku budowli. Zachował się natomiast pełen obwód fosy, ponadto staw po stronie północnej być może jest pozostałością jej drugiego pierścienia. Zamek późnogotycki z początku XVI wieku został znacznie powiększony w drugiej połowie XVI wieku, dlatego z tego okresu pochodzą zachowane do dziś skrzydła południowe i zachodnie, starsze są natomiast północnej i wschodnie. Renesansową formę ma krużganek, nowożytna jest większość otworów okiennych i portalowych, detal architektoniczny we wnętrzach. Obecny most przerzucono nad fosą w XIX stuleciu. Od 2014 roku właścicielem zabytku jest Kolegium Europy Wschodniej we Wrocławiu, a od 2015 roku zamek jest otwarty dla turystów. Mieszczą się w nim między innymi: restauracja, sale konferencyjne, pokoje hotelowe oraz biura fundacji.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, zamek na wodzie, E.Łukaszewicz-Jędrzejewska, nr 5248, Wojnowice 1998.
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Przyłęcki M., Budowle i zespoły obronne na Śląsku, Warszawa 1998.