Historia
Około 1460 – 1465 roku w Wojniczu, mieście lokowanym w XIII stuleciu na miejscu grodu z X wieku, zbudowany został późnogotycki kościół św. Wawrzyńca, powstały zapewne z inicjatywy Jana z Pniowa herbu Awdaniec, archidiakona krakowskiego i plebana wojnickiego, a także rektora Akademii Krakowskiej. Przy kościele powołana została kapituła kolegiacka oraz funkcjonowała co najmniej od XIV wieku szkoła parafialna, natomiast nie zbudowano murowanej wieży kościelnej.
Drewniana dzwonnica prawdopodobnie zbudowana została na przełomie XV i XVI wieku, a najpóźniej w drugiej ćwierci XVI wieku, o czym świadczyłby odręczny napis, wykonany mazią używaną do smarowania łożysk dzwonów („1533 Anno Domini Laurentii”). Kolejne napisy na elementach konstrukcyjnych wieży odnotowały nieco późniejsze daty (1564 i 1567 rok). Wzmianki o dzwonnikach w Wojniczu odnotowywane były jeszcze wcześniej, mianowicie od 1460 roku, gdy Kazimierz Jagiellończyk uposażając prepozyturę wojnicką postanowił, że kandydatów na dzwonników przedstawiać będzie kustosz. Następnie w 1529 roku zapisano, że dzwonników było już dwóch (Józef i Jan Misztalowie), co związane było ze wzrostem zakresu obowiązków i coraz częstszym biciem w dzwony na rozszerzony repertuar nabożeństw. W 1597 roku dzwonnica wraz z pobliskim przytułkiem dla ubogich oraz szkołą parafialną została wspomniana w aktach wizytacji kardynała Jerzego Radziwiłła.
Do obowiązków dzwonników należała głównie obsługa dzwonów, najpierw trzech, od XVII stulecia czterech. Dzwonili oni kilkakrotnie w ciągu dnia, sygnalizując nabożeństwa w pobliskiej kolegiacie, a także specjalne uroczystości, takie jak zwołanie kapituły na doroczne posiedzenie, czy introdukcja nowego prałata. Długo utrzymywał się zwyczaj dzwonienia wieczorem, w dniu w którym zmarł mieszczanin. Dzwonnicy musieli znać zasady rachowania czasu i prowadzić różnego rodzaju regesty, za co byli dość dobrze wynagradzani przez prepozyta.
W okresie nowożytnym remonty dzwonnicy przeprowadzano kilkukrotnie. Po raz pierwszy około 1663 roku, gdy odnotowano na niej imię Albertusa Włodyki (o ile był cieślą a nie dzwonnikiem) lub być może staraniem prepozyta Stefana Łozińskiego w 1677 roku. Kolejny raz wieża odnawiana była po pożarze kolegiaty z 1752 roku. Pomniejsze remonty prowadzono także w 1868 roku, na początku XX wieku i po drugiej wojnie światowej. Ostatnia wielka renowacja została przeprowadzona w 2006 roku.
Architektura
Dzwonnica usytuowana została po północnej stronie gotyckiego kościoła św. Wawrzyńca, na dawnym wale wczesnośredniowiecznego grodziska, który półowalem obiegał cypel przystawiony do terenu zalewowego Dunajca. W późnym średniowieczu wał ten oddzielał teren kościelny od stawów, przez które pierwotnie płynęła Stradomka (Więckówka). W pobliżu znajdować się miała także szkoła parafialna oraz zabudowania przytułku dla ubogich, oba w XVI wieku zapewne konstrukcji drewnianej. Całe założenie wraz z przykościelnym cmentarzem usytuowane było po południowej stronie Stradomki, wpadającej na wschodzie do Dunajca. Na północny – wschód od dzwonnicy znajdował się prowadzący do Wojnicza most, dobrze widoczny z najwyższej kondygnacji wieży.
Dzwonnicę zbudowano z drewna, bez użycia gwoździ, w konstrukcji słupowej, która stosowana była już od czasów wczesnego średniowiecza. Osadzono ją na podwalinie z drewna modrzewiowego i dębowego, mocowanego w węgłach na zamek z zaciosami (wcięciami umożliwiającymi połączenie dwóch elementów). Zwężające się ku górze ściany zostały oszalowane. Trzon mocnej konstrukcji wieży utworzyły lekko pochylone słupy z licznymi zastrzałami, dodatkowo wzmocnione pionowym słupem (tzw. królem) pośrodku budowli. Najwyższą kondygnację utworzono w postaci nadwieszanej izbicy o wydatnej odsadzce, przykrytej gontowym dachem czterospadowym. Komunikację pionową zapewniała drabina lub schody drabiniaste. W XVI wieku w dzwonnicy zawieszone były trzy dzwony oraz niewielka sygnaturka.
Znajdująca się obok dzwonnicy późnogotycka kolegiata była budowlą ceglano – kamienną, jednonawową, na planie prostokąta, z wydłużonym (trójprzęsłowym), zamkniętym wielobocznie prezbiterium, południową kaplicą św. Anny z 1512 roku i północną zakrystią ze skarbczykiem. Kościół był budowlą bezwieżową, co zapewne wpłynęło na decyzję o budowie wolnostojącej dzwonnicy. Jego prezbiterium było opięte przyporami, a wewnątrz przykryte sklepieniem sieciowym i oddzielone od nawy ostrołuczną arkadą.
Stan obecny
Dzwonnica choć była przekształcana od XVII do XX wieku licznymi remontami, zapewne nie odbiega drastycznie wyglądem od pierwowzoru, jest bowiem budowlą stosunkowo prostą. Najdotkliwiej przebudowana miała zostać izbica, natomiast najwięcej najstarszej substancji zapewne zawiera szkielet, obłożony od zewnątrz szybko niszczejącym, a więc i często wymienianym szalowaniem. Pomimo tego wieża pozostaje bardzo cennym zabytkiem późnośredniowiecznego budownictwa drewnianego (teorie o nowożytnym pochodzeniu dzwonnicy można uznać za nieaktualne, za sprawą odnalezionej w 2006 roku daty odnotowującej rok 1533). Obecnie zawieszone w niej dzwony są współczesne, odlane po drugiej wojnie światowej. Położona obok kolegiata zachowała jedynie gotyckie prezbiterium z częściowo rekonstruowanym sklepieniem i zakrystię, nawa natomiast została odbudowana w XVIII wieku na średniowiecznych fundamentach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, dzwonnica przy kościele parafialnym św. Wawrzyńca, M.Grabski, nr 12096, Wojnicz 1998.
Krawczuk W., Miodunka P., Nabiałek K., Dzieje Wojnicza od XVI do XVIII wieku, Wojnicz 2009.
Szymański J., Dzwonnica kościelna w topografii miasta staropolskiego [w:] Miasta, ludzie, instytucje, znaki: księga jubileuszowa ofiarowana profesor Bożenie Wyrozumskiej w 75. rocznicę urodzin, red. Z.Piech, Kraków 2008.
Szymański J., Wojnicz. Dzieje i zabytki, Wojnicz 1967.
Żmudziński J., Sztuka w Wojniczu od średniowiecza do współczesności, Wojnicz 2012.