Historia
Najstarsze informacje o osadzie Wojciechów zostały utworzone w latach 1328-1351. Pierwsze umocnienia prawdopodobnie wzniósł dziedzic wsi i kasztelan lubelski Piotr Szczekocki w drugiej połowie XIV wieku. Z jego synem Piotrem związana mogła być rozbudowa murowanego dworu, który pozostawał w rękach Szczekockich do 1483 roku, kiedy to przeszedł w posiadanie Pileckich herbu Leliwa. Budowa wieży mieszkalnej przeprowadzona została przypuszczalnie z inicjatywy Jana Pileckiego, właściciela Wojciechowa, który od 1514 roku był starostą lubelskim. Być może miała ona związek z odbudową zdewastowanego dworu po najeździe tatarskim na Lubelszczyznę z 1500 roku.
W 1534 roku bratankowie Jana Pileckiego wydzierżawili budowlę Firlejom, a następnie Stanisławowi Spinkowi. Od 1580 roku wieś pozostawała w rękach Orzechowskich, którzy na początku XVII wieku wznieśli obok dworu nowy pałac, podczas gdy wieżę wykorzystywali do celów gospodarczych. Zarówno Spinkowie, jak i Orzechowscy byli protestantami, stąd też do ich siedziby przylgnęła nazwa „Ariańska”. W XVIII stuleciu wieża popadła w zaniedbanie i przestała być użytkowana. Dopiero w pierwszej połowie XIX wieku została przebudowana w ramach adaptacji na spichlerz. Funkcję tą pełniła do 1910 roku, kiedy to Towrzystwo Opieki nad Zabytkami uratowało budowlę przed rozbiórką i przystąpiło w kolejnym roku do remontu.
Architektura
Dwór i sąsiednia osada usytuowane zostały na terenie pozbawionym większych wzniesień. Pierwszymi umocnieniami w Wojciechowie były dwa obwody ziemnych wałów na planie owalu, przedzielone fosą podobno powstałą jeszcze w XIII wieku. Zewnętrzny stok głównego wału umocniony był przynajmniej jednym rzędem palisady z bali drewnianych o grubości około 0,5 metra.
Murowany budynek dworu z drugiej połowy XIV wieku wzniesiono w południowej części majdanu. Był zbudowany z kamienia i cegły, posiadał wymiary 9,3 x 28,2 metra, mury grube na 1,2 metra i układ jednotraktowy, z trzema pomieszczeniami w przyziemiu. Krótsze ściany budynku zwrócone były na wschód i zachód, co zapewniało dobre nasłonecznienie długiej ściany południowej. Dwie skrajne izby przyziemia miały takie same wymiary, wynoszące 6,9 x 8,4 metra. Pomieszczenie środkowe o wymiarach 6,9 x 6,6 metra zapewne było przejściową izbą wejściową, sienią. Przy tej części znajdowała się zewnętrzna przybudówka o wymiarach 2,4 x 3,6 metra. Najpewniej budynek był piętrowy, gdyż nawet ściany działowe posiadały znaczną grubość, a niewielka przybudówka przy południowej ścianie służyć mogła za klatkę schodową. Ewentualnie środkowa część budynku była wyższa od bocznych, tworząc rodzaj wieży. Elewacja budynku od strony dziedzińca mogła być zdobiona szkliwioną cegłą, licznie odnajdywaną podczas badań archeologicznych.
Wieża obronno – mieszkalna została wzniesiona w północnej części założenia, z miejscowego kamienia wapiennego, na planie czworoboku o wymiarach 12 x 13 metrów. Zlokalizowano ją po lewej stronie wjazdu na majdan, wykorzystując najpewniej zagłębienie starszej fosy na posadowienie poziomu piwnicznego. Średniowieczny dwór musiał być wówczas w ruinie, gdyż do budowy wieży także z niego czerpano materiał budowlany. Wieża z zewnątrz została podparta od północy dwoma masywnymi, usytuowanymi pod skosem przyporami. Wejście znajdowało się po stronie północnej. Nad nim, na wysokości pierwszego piętra funkcjonował wykusz oparty na trzech kamiennych konsolach. Zapewne miał on funkcje obronne, natomiast wykusz na elewacji zachodniej prawdopodobnie służył jako latryna, zlokalizowany był bowiem nad fosą. Wnętrze wieży pierwotnie było jednoprzestrzenne na każdej kondygnacji. Mieściło sklepioną piwnicę oraz trzy lub cztery naziemne kondygnacje z których dwie dolne także były przykryte sklepieniami.
W pierwszej połowie XVI wieku prawdopodobnie cały dawny dwór otoczono obwodem obwarowań kamienno – ziemnych ze strzelnicami, by wzmocnić walory obronne założenia. W pierścieniu obwarowań znajdowały się trzy ziemne basteje na rzucie trapezów, usytuowane od południa, wschodu i zachodu, w zewnętrznym stoku starszego wału średniowiecznego. Basteje oraz ziemny wał wzmocniono dodatkowo kamiennym przedpiersiem o szerokości 0,9 metra.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego ze średniowiecznego dworu zachowała się jedynie późnośredniowieczna, czy też wczesnonowożytna wieża mieszkalna zwana Ariańską, przebudowana i powiększona w okresie nowożytnym o dobudówkę z klatką schodową. Obecnie mieści się w niej Gminny Ośrodek Kultury, Muzeum Regionalne, Muzeum Kowalstwa, Biblioteka Gminna, Punkt Informacji Agroturystycznej oraz kawiarnia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Grochecki K., Piotrowski M., Wokół fundacji Orzechowskich w Krupem i Wojciechowie [w:] Zamki Lubelszczyzny w źródłach archeologicznych, red. E.Banasiewicz-Szykuła, Lublin 2015.
Jakimowicz T., Dwór murowany w Polsce w wieku XVI, Warszawa 1979.
Lasek P., Wieża i basteja. Z badań nad wpływem broni palnej na architekturę obronno-rezydencjonalną Królestwa Polskiego w XV-XVI w. [w:] Studia i Materiały Archeologiczne. Suplement 2 – Interdyscyplinarne badania założeń rezydencjonalnych i obronnych, Warszawa 2013.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne ziemi lubelskiej i Podlasia, Warszawa 2009.