Historia
Kościół św. Witalisa ufundowany został w 1330 roku przez biskupa Macieja z Gołańczy, rok po spaleniu miasta i katedry przez Krzyżaków. Biskup przed najazdem ratował się ucieczką do pobliskiego Brześcia Kujawskiego. Po zawarciu ugody polsko – krzyżackiej powrócił do zniszczonego Włocławka i przystąpił do odbudowy miasta. Prace przy katedrze wymagały wiele czasu, materiałów i wysiłku, dlatego do 1411 roku jej funkcje pełnił kościół św. Witalisa. Gdy gotycką katedrę konsekrowano, kościół św. Witalisa powiązano ze szpitalem przy przytułku pod tym samym wezwaniem.
U schyłku średniowiecza kościół św. Witalisa, pozbawiony początkowego znaczenia, popadł w zaniedbanie. Biskup włocławski Władysław Oporowski w 1449 roku wystosował pismo wzywające duchowieństwo i wiernych do ofiar na remont oraz wyznaczył kolektora, nie wiadomo jednak czy przeprowadzono jakieś prace budowlane. Dopiero w 1535 roku kościół został odrestaurowany i przykryty późnogotyckim sklepieniem z fundacji kanoników kapituły katedralnej Piotra Piotrkowskiego i Tobiasza Janikowskiego. Od 1569 roku znajdował się w użytkowaniu seminarium duchownego, choć nadal pozostawał otwarty dla włocławian. Nowa funkcja zapewniła budowli lepszą opiekę, mimo że seminarium, samo często borykało się z trudnościami finansowymi.
W 1717 roku została wzniesiona zakrystia przy północnej ścianie prezbiterium kościoła oraz wieżyczka na kalenicy. W latach 1851-1853 przeprowadzono remont, kolejne naprawy miały miejsce w 1873 i 1895 roku, natomiast w 1888 roku ufundowano nową wieżyczkę na sygnaturkę. W latach 1930-1934 dokonano remontu połączonego z częściową regotyzacją kościoła. Tym razem utworzono nowy chór muzyczny, wykorzystując część korytarza budynku seminaryjnego z którym kościół połączono w 1843 roku. W czasie II wojny światowej zabytek pełnił rolę kaplicy dla żołnierzy niemieckich przebywających w szpitalu, na który zaadoptowano budynek seminarium. Gruntowną renowację kościoła przeprowadzono w latach 1971-1972 i w 2000 roku.
Architektura
Kościół wzniesiono jako budowlę gotycką, orientowaną względem stron świata, murowaną z cegły o układzie gotyckim. Otrzymał krótkie, dwuprzęsłowe prezbiterium, zamknięte trójbocznie po stronie wschodniej. Dwuprzęsłowy, jednonawowy korpus utworzono nieco szerszy i nieznacznie wyższy. Budowlę przykryto wysokimi dachami dwuspadowymi, z wieloma połaciami nad wschodnią częścią prezbiterium. Dach nawy ograniczono od wschodu i zachodu trójkątnymi szczytami, dzielonymi wertykalnie trójkątnymi w przekroju lizenami przechodzącymi w sterczyny, pomiędzy którymi umieszczono ostrołuczne i koliste blendy.
Wnętrze kościoła przykryte zostało sklepieniami. By utrzymać ich siły rozporowe, od zewnątrz budynek opięty został przyporami o pojedynczych uskokach. W zwieńczeniu elewacji znalazły się fryzy opaskowe, przy czym fryz prezbiterium ożywiony został rytą dekoracją o motywach maswerkowych operujących trój i czwórliśćmi. Oświetlenie kościoła zapewniły ostrołucznie zamknięte, pierwotnie zapewne obustronnie rozglifione okna. Wejście umieszczono w ostrołukowym, uskokowym portalu zachodnim oraz w portalu północnym z wimpergą.
Wnętrze prezbiterium połączone zostało z nawą ostrołuczną arkadą tęczy. Prezbiterium nakryte zostało ceglanym sklepieniem krzyżowo-żebrowym natomiast nawa późnogotyckim żebrowym sklepieniem sieciowym z żebrem przewodnim, bez zworników. W obu częściach kościoła żebra osadzono na nadwieszanych ceglanych wspornikach, jedynie we wschodnim wielobocznym zamknięciu żebra wtopiono bezpośrednio w ściany.
Stan obecny
Kościół św. Witalisa jest dziś jednym z najstarszych zabytków architektonicznych we Włocławku, a zarazem jedynym który praktycznie w pełni posiada zachowaną gotycką formę bez większych nowożytnych przekształceń. Powiększone zostały jedynie otwory okienne, wzniesiono neogotycką wieżyczkę na kalenicy dachu i dobudowano zakrystię. Obecnie kościół św. Witalisa jest kościołem seminaryjnym Wyższego Seminarium Duchownego we Włocławku, którego zabudowania wchłonęły fasadę zachodnią świątyni. Z pierwotnego wyposażenia w jego wnętrzu zachował się XV-wieczny tryptyk. Warte uwagi są dwa zachowane gotyckie portale w nawie oraz późnogotyckie sklepienia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół seminaryjny p.w. św. Witalisa, M.Pietrzak, J.Wasińska, nr 5250, Włocławek 1992.
Rulka K., Kościół św. Witalisa we Włocławku, „Studia Włocławskie”, 17/2015.
Winiarski A., Historia kościoła pw. św. Witalisa we Włocławku, Włocławek 2003.