Historia
Gotycka katedra Wniebowzięcia NMP we Włocławku zbudowana została na miejscu starszej budowli spalonej w 1329 roku przez Krzyżaków, w diecezji funkcjonującej już od 1148 roku, kiedy to otrzymała ona bullę protekcyjną papieża Eugeniusza III, wystawioną dla biskupa włocławskiego Warnera. Początek budowy według kronikarza Jana Długosza miał nastąpić w 1340 roku z inicjatywy biskupa Macieja Pałuki z Gołańczy, który najpierw zbudował chór, a następnie „wzniósł nakładem wielkich kosztów piękny, nowy kościół godny miana katedry”.
W 1350 roku w nieukończonej katedrze erygowano i uposażono ołtarz śś. Janów i Andrzeja, zaś w 1356 roku ołtarz Panny Marii. Budowę katedry po 1364 roku kontynuował bratanek Macieja z Gołańczy, biskup Zbylut z Gołańczy, za którego najprawdopodobniej przystąpiono do wznoszenia korpusu nawowego, choć Długosz raz odnotował niepotwierdzoną nigdzie indziej datę 1358, jako początek budowy korpusu. Obie części kościoła zostały ze sobą organicznie przewiązane, najpewniej więc między ich wzniesieniem nie doszło do dłuższej przerwy czy wymiany warsztatu, a zmiana na tronie biskupim nie miała większego znaczenia dla realizowania planu budowy. Za czasów Zbyluta, do 1383 roku, kościół został zapewne w przeważającej części ukończony, biskup zadbał również o jego wyposażenie. W 1392 roku odnotowano wydatki na pokrycie dachu, natomiast w 1411 nastąpiła konsekracja kościoła przeprowadzona przez biskupa Jana Kropidłę, lecz prace wykończeniowe przy fasadzie katedry jeszcze się ciągnęły. W XV i XVI wieku trwały prace nad masywem wieżowym, a także budową kaplic bocznych.
W ostatniej ćwierci XIX stulecia podjęto decyzję o poddaniu kujawskiej katedry kompleksowej renowacji, która miała nadać jej bardziej monumentalny i w przeświadczeniu ówczesnych architektów bardziej „gotycki” charakter. W pierwszym etapie prac, prowadzonych przez Tadeusza Stryjeńskiego, skoncentrowano się na fasadzie i nadbudowie wież. Dalsze prace przy przebudowie katedry prowadził Konstanty Wojciechowski, a neogotycka przebudowa świątyni zakończyła się w roku 1902 wraz z wykonaniem dekoracji malarskiej wnętrza.
Architektura
Katedrę usytuowano poza ścisłą zabudową średniowiecznego miasta lokacyjnego, w pobliżu nadwiślanej skarpy. U schyłku średniowiecza uzyskała ona formę trójnawowej bazyliki o pięcioprzęsłowym korpusie przy którym od strony wschodniej znalazło się nietypowe jak na katedrę, mocno wydłużone prezbiterium o trzech przęsłach i wielobocznym zamknięciu (bez obejścia). Po przeciwnej, zachodniej stronie fasadę utworzyły dwie czworoboczne wieże o wysokości porównywalnej z dachem nawy głównej, pomiędzy którymi znalazło się dodatkowe, szóste przęsło nawy głównej, skierowane ku zachodowi portalem wejściowym, dużym ostrołucznym oknem i gotyckim szczytem schodkowym. Na przestrzeni XV i XVI wieku przy południowych i północnych elewacjach kościoła dostawiono liczne kaplice, kruchty i zakrystię.
Początkowo uważano, iż system konstrukcyjny korpusu katedry opierał się na przyporach nawy głównej, które bez pośrednictwa łuków oporowych sprowadzono na odsadzkę, tak że pełną grubością miały wspierać się bezpośrednio na filarach międzynawowych. Najpewniej jednak siła rozporowa sklepień rozpraszana była łukami oporowymi (relikty ich nasad są czytelne na przyporach), które w nieznanym okresie uległy zniszczeniu. Konstrukcja taka była bliska tej zastosowanej w katedrze gnieźnieńskiej, różnicą był jedynie brak wydatnych wsporników na przyporach.
Wewnątrz artykulacja ścian katedry składała się z cienkich, prostych służek w formie półwałka. W apsydzie prezbiterium służki te wychodziły wprost z posadzki, podkreślając w ten sposób najważniejszą część kościoła, natomiast na ścianach bocznych służki nadwieszono, umożliwiając dostawienie ścian stalli chóru kanoników. Rozwiązanie to nie było zbyt oryginalne, gdyż już sto lat wcześniej zastosowano je np. w chórach kościołów klarysek i franciszkanów w Pradze czy dominikanów w Ratyzbonie, a tuż przed budową włocławskiej katedry choćby w strasburskiej kolegiacie Saint Pierre le Jeune i w prezbiterium katedry gnieźnieńskiej.
W korpusie nawowym służki podwieszono na skromnych kapitelach. Pierwotnie układały się one w wiązki trzech wałków w kondygnacji okiennej, z których boczne wyrastały z odsadzki międzykondygnacyjnej, a środkowe sprowadzono na arkady. Efekt plastyczności ścian osiągnięto poprzez zastosowanie w całym kościele układu dwukondygnacyjnego, zaznaczonego za pomocą owej odsadzki. Górną kondygnację wypełniono w całości wnękami, które w górnych częściach mieściły okna. Artykulacja kościoła była więc raczej oszczędna i we wszystkich partiach budowli dość jednolita. Opierała się na prostych służkach, opadających w korpusie na masywne, kwadratowe w przekroju filary, głębokie na ponad 2 metry i zupełnie pozbawione profilowań. Brak było elementów, które mogłyby choć trochę złagodzić wywoływany przez nie surowy efekt, za wyjątkiem jedynie sfazowanych krawędzi.
Zarówno korpus jak i prezbiterium, niezależnie od kształtu przęseł (krótszych w nawach, bardziej wydłużonych w prezbiterium), przekryte zostały czteroramiennymi sklepieniami gwiaździstymi z żebrami przekątniowymi. Na podstawie potrójnych wiązek służek, można jednak przypuszczać, że pierwotnie w katedrze planowano sklepienia czterodzielne, w których wysunięta środkowa służka wspierałaby żebro jarzmowe, a para służek bocznych żebra przekątniowe.
Stan obecny
Kościół katedralny został znacznie przebudowany na przełomie XIX i XX wieku, odbiega więc istotnie od pierwotnego wyglądu, choć zasadniczo średniowieczne mury i układ katedry został zachowany. Obecnie nowożytne są górne partie wież, kruchta zachodnia i kilka kaplic, wymianie lub dodaniu uległy liczne elementy artykulacji i dekoracji, zwłaszcza we wnętrzu, co spowodowało zatarcie jego pierwotnego charakteru (np. wymiana maswerków, zworników, dużej części żeber sklepiennych, wprowadzenie nisz baldachimowych w prezbiterium).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Pajor P., Utzig J., Godny miana katedry. O genezie formy architektonicznej kościoła katedralnego we Włocławku, „Folia Historiae Artium”, Seria Nowa, t. 14, 2016.
Skibiński S., Polskie katedry gotyckie, Poznań 1996.