Historia
Pierwszym kościołem w Wiźnie była kaplica zamkowa istniejąca już w 1300 roku. Parafia w Wiźnie została erygowana w 1390, a drugi, zapewne także drewniany kościół św. Marka Ewangelisty wybudowany został około 1400 roku. Późnogotycki kościół św. Jana Chrzciciela zaczęto wznosić pod koniec XV wieku, zaczynając od prezbiterium, konsekrowanego w 1503 roku. Ufundowała go Anna, księżna mazowiecka. Budowę, prowadzoną przez plebana wiskiego a następnie łomżyńskiego, Jana Wojsławskiego, zakończono w 1525 roku. Kościół został zniszczony w czasie potopu szwedzkiego, lecz odremontowano go w 1658 roku. Ponowne naprawy po pożarach przeprowadzano w latach 1705 i 1720. W latach 1881 – 1884 przebudowano sklepienia i powiększono zakrystię. Zabytek został zburzony przez Niemców w 1944 roku i odbudowany w latach 1951 – 1958.
Architektura
Późnogotycki kościół wymurowany został z czerwonej cegły w układzie wendyjskim, a w części przyziemia wzmocniony dopasowanymi kamieniami polnymi. Dodatkowo po północnej stronie prezbiterium fragment muru udekorowano ciągłym wzorem romboidalnym utworzonym z czarnych cegieł (zendrówek). Kościół założono na planie wydłużonego prostokąta z prostokątnym prezbiterium na wschodzie i zakrystią od północy. Otrzymał bezwieżową bryłę z dwuspadowymi dachami korpusu i prezbiterium opartymi na szczytach.
Mury kościoła opięto od zewnątrz wydatnymi, trójuskokowymi przyporami, ukośnymi w narożach i prostopadłymi do osi wzdłużnej kościoła przy ścianach północnej i południowej. Pomiędzy regularnie rozmieszczonymi przyporami poprzebijano ostrołuczne okna, przy czym w zamkniętym od wschodu prostą ścianą prezbiterium osadzono na osi pojedyncze okno, umieszczone nad kapliczką przypominającą małą szkarpę. Podział horyzontalny elewacji zaznaczono jedynie tynkowaną opaską pod okapem dachu oraz gzymsem cokołowym. Na zachodniej fasadzie cokół został pominięty, ale tynkowany fryz dodatkowo ozdobiono wzorem z cegieł podobnym do zastosowanego też na wieży kościoła św. Michała w Łomży. Wejście do kościoła umieszczono w profilowanym, ostrołucznym portalu zachodnim, flankowanym dwoma małymi, ostrołukowymi wnękami na figury, oraz dwoma portalami bocznymi w nawach północnej i południowej, wokół których gzymsy cokołowe zostały podwyższone. Niecodziennie przy portalu północnym w ścianę kościoła wmurowano kamień kropielnicy, osadzony w półkoliście zamkniętej wnęce.
Dominantą kościoła były trzy szczyty: dwa korpusu nawowego i wschodni prezbiterium. Podzielono je w pionowe osie z ułożonymi na sobie półkolistymi blendami, zdwojonymi lub zamkniętymi dwudzielnie. Wertykalnie blendy rozdzielono trójkątnymi w przekroju lizenami przechodzącymi w sterczyny, pomiędzy którymi osadzono małe, trójkątne szczyciki przebite okrągłymi otworami wiatrowymi.
Wnętrze korpusu kościoła utworzono pseudohalowe, trzynawowe i czteroprzęsłowe. Świątynia zwieńczona została sklepieniami gwiaździstymi, w trójprzęsłowym prezbiterium sześcioramiennymi, a w nawie głównej ośmioramiennymi. O ile te pierwsze uzyskały klasyczną formę, to w nawie głównej były rozdzielone gęstą siecią żeber, której środek w każdym przęśle przyjął kształt gwiazdy. W nawach bocznych zastosowano sklepienia gwiaździste i sieciowe. Liczne żebra na ścianach prezbiterium zgrupowano w równo ucięte rzędy, wtopione w elewacje bez użycia wsporników. W nawie głównej podparto je konsolami, w nawie północnej zastosowano rozwiązanie z prezbiterium, zaś w nawie południowej żebra opuszczono na miniaturowe, ceglane konsolki lub ucięto bez podpór.
Podział na nawy zapewniły ułożone w dwa rzędy podłużne, czworoboczne filary i filary przyścienne, na które bez pośrednictwa kapiteli osadzono półkoliste, profilowane uskokami arkady. Nietypową cechą filarów był ich uskokowy kształt zmniejszający grubość w górnych partiach. Zakrystia otrzymała dwie kondygnacje, przy czym piętro dostępne było schodami w grubości muru z nawy północnej i otwarte prześwitem do prezbiterium.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego pierwotny układ przestrzenny i późnogotycką, formę, ale korpus nawowy jest w dużym stopniu powojenną rekonstrukcją. Oryginalne są dolne partie murów obwodowych, część ścian prezbiterium oraz być może partie niektórych filarów międzynawowych. Pomimo tego budowla jest jednym z najlepszych przykładów mazowieckiego gotyku, czerpiącego inspiracje z budowli z terenów zakonu krzyżackiego. Zdumiewająca była ogromna różnorodność wariantów bogatych sklepień, w nawie głównej o proweniencji gdańskiej. Nietypowe natomiast były uskokowe filary międzynawowe oraz zachowana do dziś kamienna kropielnica wmurowana w ścianę północną.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur in Polen. Romanische und gotische Baukunst zwischen Oder und Weichsel, Petersberg 2015.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.