Historia
Dom został zbudowany w latach 1460-1467 z fundacji kustosza wiślickiego i kronikarza Jana Długosza. Przeznaczony był dla wikariuszy i kanoników sąsiedniej kolegiaty. W 1468 roku biskup krakowski Jan Lutek zatwierdził tę darowiznę, lecz już w 1471 roku budynek trzeba była remontować po zniszczeniach wywołanych pożarem. Według tradycji pobierać mieli w nim nauki synowie króla Kazimierza Jagiellończyka, gdy pozostawali pod opieką słynnego kronikarza.
W XVIII wieku budynek zaczął tracić pierwotną funkcję, gdyż niektóre pomieszczenia zajmowało ziemstwo wiślickie. Według wizytacji przeprowadzonej w 1792 roku wymagał on remontów, które wykonano między 1820 a 1837 rokiem. W 1873 roku miała miejsce kolejna renowacja. Niestety w 1915 roku wojska austriackie poważnie uszkodziły budowlę, przez co cztery lata później konieczne było usuwanie zniszczeń.
W 1930 roku, na podstawie projektu architekta i konserwatora zabytków Adolfa Szyszko-Bohusza, rekonstruowano podział wnętrza domu, odnowiono kamienne portale i obramienia okienne. Już jednak w 1945 roku dom ponownie poważnie ucierpiał w wyniku działań wojennych. Dopiero w latach 60-tych XX wieku wykonano przy nim niezbędne naprawy, połączone z badaniami architektonicznymi. Ostatnie prace renowacyjne prowadzono w latach 90-tych XX wieku oraz na początku XXI stulecia.
Architektura
Dom Długosza w Wiślicy zbudowany został z cegły układanej w wątku gotyckim, na wysokim kamiennym cokole. Wapień wykorzystano także do wzmocnienia narożników, obramień szczytów oraz wykonania detali architektonicznych. Budynek założono na planie wydłużonego prostokąta o wymiarach 12,1 x 34,7 metrów. Podzielono go na dwie główne kondygnacje (przyziemie i piętro) oraz podpiwniczono. Całość przykryto dwuspadowym dachem opartym przy krótszych bokach na trójkątnych szczytach.
Zewnętrzne elewacje budynku udekorowano wypalanymi do czarnego koloru zendrówkami, z których tworzono cegły zwrócone do lica główkami. Gzyms pod okapem dachu wyróżniono charakterystycznym dla budowli długoszowych wałkiem, ułożonym z kształtek ceglanych o przekroju trzech czwartych okręgu i wklęsłego ćwierćwałka. Główną oprawę architektoniczną stanowiły jednak kamienne obramienia okien i portali oraz dwuuskokowe, ostrołukowe blendy wypełniające w układzie piramidalnym pola szczytów. W najwyższych środkowych blendach umieszczono kamienne tarcze z herbem Długosza (Wieniawa). Prostokątne, pojedyncze i bliźnie okna oprofilowano na wewnętrznych obwodach. Niektóre z nich, zwłaszcza na piętrze, zamknięto schodkowo. Piętro wyróżniono też zastosowaniem w większości okien dwudzielnych, podczas gdy na parterze umieszczono tylko jedno tego typu. Unikatowym rozwiązaniem było umieszczenie inskrypcji wykonanej piękną gotycką czcionką na tle jasnego tynku, biegnącą wzdłuż elewacji północnej i południowej ponad oknami pierwszego piętra, w płytko zagłębionym pasie, wcinającym się częściowo w kamienne nadproża. Od południa niektóre okna udekorowano motywami roślinnymi, od północny herbem Wieniawa. Portale utworzono profilowane, fazowane, ostrołukowe (północny), ale także prostokątne (południowy, wschodni) i dwuramienne (zachodni).
Wewnątrz budynek składał się na poziomie przyziemia z sieni przelotowej, po której wschodniej stronie umieszczono dwa pomieszczenia kuchenne. Część zachodnia była trójtraktowa, z ośmioma pomieszczeniami rozdzielonymi długim korytarzem. Pomieszczenia te pełniły rolę cel kanoników. Podobny podział pomieszczeń funkcjonował w piwnicy, która musiała pełnić rolę składu i spiżarni. Komunikację pionową zapewniały schody osadzone w grubości muru, dostępne z sieni wejściowej. Na piętrze mieściła się od południa duża sala o funkcji refektarza, dawna jadalnia księży, po stronie północnej natomiast znajdowały się dwa mniejsze pomieszczenia. Większość pomieszczeń budynku przykryto drewnianymi stropami, jedynie niektóre komory piwniczne zwieńczono sklepieniami kolebkowymi.
Stan obecny
Budynek wykonany został na tyle starannie i solidnie, że przetrwał do czasów współczesnych w niemal pierwotnej postaci. Jedyne przekształcenia nowożytne, niezmieniające zasadniczo dawnego układu, polegały na przebiciu lub poszerzeniu otworów okiennych oraz podziale oryginalnych większych pomieszczeń na mniejsze. Ostatnie prace konserwatorskie w znacznym stopniu przywróciły dawny wygląd zabytku, choć niektóre elementy późniejszych nawarstwień pozostawiono bez zmian (kamienna przypora w narożniku oraz dwa okna piętra na elewacji wschodniej, wtórnie przebite gdyż otaczała je zatynkowana opaska imitująca kamieniarkę). W sieni, korytarzu i pokojach zachowały się belkowane stropy z resztkami polichromii. W północno – zachodniej części budynku odkryto unikatową gotycką polichromię figuralną z końca XV wieku.
Dziś w Domu Długosza mieści się wikariat i Muzeum Regionalne w Wiślicy. Jest to jeden z dwóch zachowanych późnogotyckich budynków mieszkalnych powstałych z fundacji kanonika i kronikarza, posiadający nieprzeciętne walory kompozycyjne oraz wysoką wartość historyczną. Drugi mieści się w Sandomierzu, nie zachował się natomiast dom psałterzystów na Wawelu w Krakowie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Bojęś-Bialasik A., Czechowiecz J., Szyma M., Kościół Zwiastowania NMP w Odechowie i dom dla kanoników w Wiślicy – przykład spójności architektury świeckiej i sakralnej, „Wiadomości Konserwatorskie”, nr 68, 2021.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. III, województwo kieleckie, zeszyt 9, powiat pińczowski, red. J.Łoziński, B.Wolff, Warszawa 1957.