Historia
Dom został zbudowany w latach 1460-1467 z fundacji kustosza wiślickiego i kronikarza Jana Długosza. Przeznaczony był dla wikariuszy i kanoników sąsiedniej kolegiaty. W 1468 roku biskup krakowski Jan Lutek zatwierdził tę darowiznę, lecz już w 1471 roku budynek trzeba była remontować po zniszczeniach wywołanych pożarem. Większym szkodom zapobiec miała wówczas dachówka, jaką pokryto dom w chwili budowy. Według tradycji po remoncie pobierać mieli w nim nauki synowie króla Kazimierza Jagiellończyka, gdy pozostawali pod opieką słynnego kronikarza.
W XVIII wieku budynek zaczął tracić pierwotną funkcję, gdyż niektóre pomieszczenia zajmowało ziemstwo wiślickie. Według wizytacji przeprowadzonej w 1792 roku wymagał on remontów, które wykonano między 1820 a 1837 rokiem. W 1873 roku miała miejsce kolejna renowacja. Niestety w 1915 roku, w trakcie działań militarnych I wojny światowej, wojska austriackie poważnie uszkodziły budowlę, przez co cztery lata później konieczne było usuwanie zniszczeń.
W 1930 roku, na podstawie projektu architekta i konserwatora zabytków Adolfa Szyszko-Bohusza, rekonstruowano podział wnętrza domu, odnowiono kamienne portale i obramienia okienne. Już jednak w 1945 roku dom ponownie poważnie ucierpiał w wyniku działań wojennych. Dopiero w latach 60-tych XX wieku wykonano przy nim niezbędne naprawy, połączone z badaniami architektonicznymi. Ostatnie prace renowacyjne prowadzono w latach 90-tych XX wieku oraz na początku XXI stulecia.
Architektura
Dom Długosza w Wiślicy zbudowany został z cegły układanej w wątku gotyckim, na wysokim kamiennym cokole z wapiennych ciosów. Wapień wykorzystano także do wzmocnienia narożników, obramień szczytów oraz wykonania detali architektonicznych. Budynek założono na planie wydłużonego prostokąta o wymiarach 12,1 x 34,7 metrów. Podzielono go na dwie główne kondygnacje (przyziemie i piętro) oraz podpiwniczono. Całość przykryto dwuspadowym dachem, opartym przy krótszych bokach na trójkątnych szczytach.
Zewnętrzne elewacje budynku udekorowano wypalanymi do czarnego koloru zendrówkami, z których tworzono cegły zwrócone do lica główkami. Gzyms pod okapem dachu wyróżniono charakterystycznym dla budowli długoszowych wałkiem, ułożonym z kształtek ceglanych o przekroju trzech czwartych okręgu i wklęsłego ćwierćwałka. Główną oprawę architektoniczną stanowiły jednak kamienne obramienia okien i portali oraz dwuuskokowe, ostrołukowe blendy wypełniające w układzie piramidalnym pola szczytów. W najwyższych środkowych blendach umieszczono kamienne tarcze z herbem Długosza (Wieniawa). Prostokątne, pojedyncze i bliźnie okna oprofilowano na wewnętrznych obwodach. Niektóre z nich, zwłaszcza na piętrze, zamknięto schodkowo. Piętro wyróżniono też zastosowaniem w większości okien dwudzielnych, podczas gdy na parterze umieszczono tylko jedno tego typu. Unikatowym rozwiązaniem było umieszczenie inskrypcji wykonanej piękną gotycką czcionką na tle jasnego tynku, biegnącą wzdłuż elewacji północnej i południowej ponad oknami pierwszego piętra, w płytko zagłębionym pasie, wcinającym się częściowo w kamienne nadproża. Od południa niektóre okna udekorowano motywami roślinnymi, od północny herbem Wieniawa. Portale utworzono profilowane, fazowane, ostrołukowe (północny), ale także prostokątne (południowy, wschodni) i dwuramienne (zachodni).
Wewnątrz budynek składał się na poziomie przyziemia z sieni przelotowej, po której wschodniej stronie umieszczono dwa pomieszczenia kuchenne. Część zachodnia była trójtraktowa, z ośmioma pomieszczeniami rozdzielonymi długim korytarzem. Pomieszczenia te pełniły rolę cel kanoników. Podobny podział pomieszczeń funkcjonował w piwnicy, która musiała pełnić rolę składu i spiżarni. Komunikację pionową zapewniały schody osadzone w grubości muru, dostępne z sieni wejściowej. Na piętrze mieściła się od południa duża sala o funkcji refektarza, dawna jadalnia księży, po stronie północnej natomiast znajdowały się dwa mniejsze pomieszczenia. Większość pomieszczeń budynku przykryto drewnianymi stropami, jedynie niektóre komory piwniczne zwieńczono sklepieniami kolebkowymi. Część z pomieszczeń pokryta została na ścianach malowidłami figuralnymi.
Stan obecny
Budynek wykonany został na tyle starannie i solidnie, że przetrwał do czasów współczesnych w niemal pierwotnej postaci. Jedyne przekształcenia nowożytne, niezmieniające zasadniczo dawnego układu, polegały na przebiciu lub poszerzeniu otworów okiennych oraz podziale oryginalnych większych pomieszczeń na mniejsze. Ostatnie prace konserwatorskie w znacznym stopniu przywróciły dawny wygląd zabytku, choć niektóre elementy późniejszych nawarstwień pozostawiono bez zmian (kamienna przypora w narożniku oraz dwa okna piętra na elewacji wschodniej, wtórnie przebite gdyż otaczała je zatynkowana opaska imitująca kamieniarkę). W sieni, korytarzu i pokojach zachowały się belkowane stropy z resztkami polichromii. W północno – zachodniej części budynku odkryto unikatową gotycką polichromię figuralną z końca XV wieku.
Dziś w Domu Długosza mieści się wikariat i Muzeum Regionalne w Wiślicy. Jest to jeden z dwóch zachowanych późnogotyckich budynków mieszkalnych powstałych z fundacji kanonika i kronikarza, posiadający nieprzeciętne walory kompozycyjne oraz wysoką wartość historyczną. Drugi mieści się w Sandomierzu, nie zachował się natomiast dom psałterzystów na Wawelu w Krakowie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Bojęś-Bialasik A., Czechowiecz J., Szyma M., Kościół Zwiastowania NMP w Odechowie i dom dla kanoników w Wiślicy – przykład spójności architektury świeckiej i sakralnej, „Wiadomości Konserwatorskie”, nr 68, 2021.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. III, województwo kieleckie, zeszyt 9, powiat pińczowski, red. J.Łoziński, B.Wolff, Warszawa 1957.
Kiełtyka-Sołtysiak G., Muzeum Archeologiczne w Wiślicy, Kielce 2022.