Historia
Początki osady Winnica, należącej do biskupstwa płockiego, sięgały pierwszej połowy XIII wieku, lecz miejscowa parafia erygowana została dopiero w 1371 roku z inicjatywy biskupa płockiego Dobiesława Sówki z Gulczewa. Prawdopodobnie także z jego fundacji około 1380 roku rozpoczęto budowę kościoła. Według wzmianki z 1402 roku kościół ten był uposażony całą wsią Skarżyce.
Wielka rozbudowa kościoła miała miejsce po 1484 roku, kiedy to zawarto kontrakt na dostawę drewna potrzebnego do prac budowalnych. Dwa lata później archidiakon pułtuski Paweł z Łyczek, kanclerz biskupa Piotra, zawarł umowę z mistrzem Janem z Przasnysza i jego synem Piotrem, na budowę nawy głównej wraz ze szczytem, dwóch naw bocznych i zakrystii, łącznie za sumę 120 kop groszy. Kontrakt przewidywał również wzniesienie sklepień w nawach, do czego ostatecznie nie doszło. Prawdopodobnie miały miejsce jakieś kłopoty finansowe, gdyż w 1509 roku murarz Mikołaj z Winnicy upominał się o należności za pracę przy budowie kościoła.
W 1739 roku w trakcie wizytacji wzmiankowane były dwie wieże kościoła, lecz jedna wybudowana tylko do połowy. W 1774 roku założono nowy szczyt zachodni, a w czwartej ćwierci XVIII wieku nadbudowano wieżę północną, wcześniej drewnianą w górnych partiach. W 1890 roku przekształcono okna kościoła i odnowiono całą budowlę, gdyż wcześniej, przez niemal cały XIX wiek, brakowało funduszy na naprawę tak dużej, jak na wiejskie standardy budowli (część dachu pokryta była słomą, brakowało posadzki, a drewniane elementy spróchniały). W czasie drugiej wojny światowej kościół został spustoszony, ale uniknął poważniejszych zniszczeń.
Architektura
Kościół w pierwszej połowie XVI wieku osiągnął formę obszernej trójnawowej pseudobazyliki z pięcioprzęsłowym korpusem nawowym, krótkim dwuprzęsłowym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium po stronie wschodniej (pięć boków ośmioboku), oraz zakrystią i skarbcem po stronie północnej. Planowane były także dwie czworoboczne wieże zachodnie, lecz przed końcem średniowiecza południowa nie została ukończona, a północna zapewne nie miała pełnej wysokości. Być może pierwotnie były częściowo konstrukcji drewnianej lub szachulcowej.
Elewacje kościoła w partii prezbiterialnej ozdobiono rombami z cegły zendrówki i wzmocniono uskokowymi przyporami. Podział horyzontalny utworzony został przez poprowadzenie pod okapem dachu tynkowanej opaski oraz cokołu w partii przyziemia. Okna utworzono wysokie, obustronnie rozglifione, zamknięte ostrołukami. Mury korpusu uzyskały prostszą formę, bez przypór oprócz narożnika południowo – wschodniego. Od południa i północy własne oświetlenie miały jedynie nawy boczne, natomiast nawę główną doświetlało tylko duże okno zachodnie.
Wewnątrz korpusu nawowego nie założono pierwotnie planowanych sklepień, lecz drewniany strop podparto ośmiobocznymi filarami, tworzącymi pomiędzy nawami ostrołukowe arkady, przy czym arkady od strony północnej utworzono niższe niż arkady południowe. Łącznie utworzono cztery pary filarów i jedną parę półfilarów przyściennych oraz dwa rzędy pięciu arkad. Ostrołukową arkadą oddzielone zostało prezbiterium od nawy głównej.
Stan obecny
Kościół w Winnicy jest jednym z największych gotyckich, wiejskich budynków sakralnych na Mazowszu, choć za wyjątkiem wieży posiada stosunkowo niską sylwetkę. Przekształcenia nowożytne doprowadziły do dostawienia od północy przy nawie bocznej małej kaplicy (prawdopodobnie przebudowanej ze starszej kruchty), a także niestety przebudowy wszystkich okien korpusu. W murze zakrystii wtórnie przebito proste wejście, zmodyfikowany został szczyt zachodni nawy głównej, a nad prezbiterium umieszczono XVIII-wieczną wieżyczkę na sygnaturkę. Wieża zachodnia choć została nadbudowana w XVIII wieku, zachowała surowy, gotycki wygląd. Wnętrze ma dziś wystrój współczesny, lecz zachowały się filary i arkady międzynawowe. Przetrwały także kute drzwi do zakrystii z XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Grzybowski M., Winnica, zarys dziejów parafii, Płock 2000.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur in Polen. Romanische und gotische Baukunst zwischen Oder und Weichsel, Petersberg 2015.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.