Historia
Mur obronny w Wieluniu został wzniesiony w czasie panowania Kazimierza Wielkiego, prawdopodobnie około połowy XIV wieku, w ramach odbudowy miasta po pożarze z 1335 roku. Jego fundatorem był zapewne król, za którego też mógł być rozbudowany zamek wieluński. Prace przy fortyfikacjach miejskich mogły być kontynuowane w końcu XIV wieku, bowiem w latach 1370-1395 ziemią wieluńską rządził Władysław Opolczyk, który otaczał Wieluń szczególną opieką.
W XV stuleciu mury miejskie były remontowane i zapewne rozbudowywane. Szczególna potrzeba utrzymania obwarowań w wysokiej sprawności wynikała z zagrożenia ze strony Śląska. Około połowy stulecia Wieluń był kilkakrotnie atakowany, przy czym ostatni najazd dokonany przez księcia Janusza oświęcimskiego w 1457 roku zakończył się zdobyciem i spaleniem miasta. Mury miejskie i zamek, które uległy zniszczeniom, były następnie reperowane.
Poważna modernizacja obwarowań nastąpiła w XVI wieku. Powstały wtedy zapewne półokrągłe baszty przystawione od zewnątrz do murów obronnych. W XVI wieku zbudowano również od południa trzecią bramę miejską. Roboty były kontynuowane w okresie panowania Stefana Batorego, który na remont murów przeznaczył dochody z wójtostwa. W czasie wojny sukcesyjnej o koronę między Maksymilianem austriackim a stronnikami Zygmunta III w 1587 roku mury obronne ucierpiały, m.in. zwalony został fragment muru i zniszczona brama Dąbrowska. Do naprawy uszkodzeń przystąpiono natychmiast i nie ograniczyły się one jedynie do reperacji istniejących elementów, lecz objęły także gruntowne przebudowy i budowę nowych obiektów obronnych. Reperowano blanki i strzelnice w murze obronnym, przebijano strzelnice, wykonywano pokrycie dachowe baszt, oraz naprawiano obie główne bramy miejskie. W 1591 roku nadbudowano ostatecznie wieżę bramy Rudzkiej w postaci podwójnego, wieńczącego ośmioboku. Wiadomo również o budowie dwóch nowych baszt. Modernizacja ta była ostatnią rozbudową fortyfikacji wieluńskich. Od tego czasu zaznaczył się regres.
Na początku XVII wieku w południowo – zachodniej części miasta osiadły bernardynki. Kościół i budynki klasztorne wyłączono z obrony i odgrodzono od reszty miasta murem. Czynnikiem osłabiającym obwarowania było także wybicie furty w północnym odcinku obwodu. Ostateczny cios fortyfikacjom miejskim zadały wojny szwedzkie, a pierwsze planowe rozbiórki obwarowań nastąpiły w 1823 roku. Po ostatniej wojnie znaczne fragmenty murów obronnych Wielunia pozostające w ruinie poddane zostały konserwacji.
Architektura
Linia obwarowań Wielunia tworzyła formę owalu, nieco spłaszczonego od południowego – zachodu i wysuniętego na północny – wschód, co związane było z warunkami topograficznymi. Obszar miasta wynosił 12 ha, a długość linii murów około 1300 metrów. Zabudowa miejska skupiała się wokół rynku, natomiast wzdłuż fortyfikacji biegł wolny pas terenu. Do murów miejskich przylegał tylko zamek usytuowany w południowo – wschodniej części obwodu. Po przeciwnej stronie miasta, w jego północno – zachodniej partii, w pobliżu obwarowań ulokował się kościół i klasztor augustianów.
Mur obronny w Wieluniu zbudowany był z kamienia i miał 1,8 metra grubości oraz co najmniej 8-8,5 metra wysokości. Pierwotne zwieńczenie nie jest znane, ale można sądzić, że podobnie jak w innych obiektach mur kończył się blankowanym krenelażem. W XVI wieku zwieńczenie muru obronnego zostało gruntownie przebudowane. Zakończony został prostym przedpiersiem ozdobionym z zewnątrz rzędem blend ze strzelnicami. Oprócz tego poniżej przedpiersia przebito co pewien odcinek większe strzelnice artyleryjskie.
Pierwotne obwarowania Wielunia nie miały baszt. Istniejące i znane z ikonografii obiekty nie odpowiadają bowiem formą architektoniczną i rozstawem typom baszt stosowanym w XIV wieku. Obwarowania wieluńskie zostały wzmocnione przez kilka baszt dopiero w ramach rozbudowy fortyfikacji. Najstarszą była zapewne kamienno-ceglana wieża usytuowana na zakręcie linii obwarowań, w północno – wschodniej części obwodu. Otrzymała ona kształt ośmioboku postawionego na czworobocznej części przyziemnej. Baszta wieluńska wzniesiona zapewne w XV wieku, mogła służyć jako strażnica i samodzielny punkt oporu, podobnie jak występujące już wcześniej w fortyfikacjach miejskich pojedyncze, zamknięte wieże o prostych formach. Konieczność sprostania wymogom nowej techniki wojennej spowodowała w XVI wieku budowę typowych dla tego okresu półokrągłych baszt artyleryjskich od południowego – zachodu, północy i we wschodnim odcinku obwarowań. Miasto miało więc w sumie cztery wieże czy też baszty. Niektóre z nich miały swoje nazwy. Dokumenty z końca XVI wieku wymieniły basztę „Swawolę”, „Czerwoną Wieżę” i „Katownię”.
Wieluń miał pierwotnie dwie główne bramy miejskie. Od wschodu prowadziła do miasta brama Rudzka, zwana także Krakowską, a od zachodu Dąbrowska, czyli Kaliska. Bramy mieściły się w prostokątnych, przejazdowych wieżach bramnych. Rudzka miała wymiary w planie około 9 x 8,5 metra, mury grubości 1,8 metra, pierwotną wysokość około 17 metrów i przejazd ostrołuczny o szerokości 3,5 metra. Bramy początkowo niewiele przewyższały mur obronny. Były zwieńczone być może blankowanymi krenelażami i zamykane bronami. Drugie zamknięcie stanowiły wrota. Dojścia do bram prowadziły przez groble i mosty nad szerokimi fosami. Wieża bramy Rudzkiej już w XV wieku została nadbudowana o jedną kondygnację, a w 1591 otrzymała podwójne ośmioboczne zwieńczenie. Dodatkową obronę wjazdu stanowiła zbudowana w końcu XVI wieku, u północnego boku bramy, wysunięta na zewnątrz prochownia z narożną basztą. Zapewne w XVI wieku powstała brama Nowa, czyli Gaszyńska w południowej części obwodu. W czasie budowy lub później została wzmocniona wieżą przybramną przystawioną do wschodniego boku właściwej bramy.
Wieluń miał bardzo korzystne naturalne warunki obronne, otaczały go liczne stawy i źródła. Połączone w jeden system wodny utworzyły prawdopodobnie jeszcze przed budową murów obronnych, szeroką fosę dookoła miasta. Była ona przecięta groblami i mostami stanowiącymi dojścia do bram miejskich. Zamek sytuowany był w południowo – wschodniej części miasta. Miał formę czworoboczną o wymiarach około 30 x 50 metrów; otoczony był murem i fosą połączonymi z obwarowaniami miejskimi.
Stan obecny
W Wieluniu zachowały się znaczne fragmenty obwarowań miejskich. Brama Rudzka usytuowana we wschodnim odcinku obwodu, od 1842 roku włączona jest do budynku ratusza, podczas gdy przyległe z obu stron odcinki murów utworzyły jego wschodnią, zewnętrzną ścianę. Około 30 metrów na północ od bramy Rudzkiej zachował się fragment dostawionej od zewnątrz do muru obronnego półokrągłej baszty. Odchodzą od niej relikty ścian w kierunku równoległym i prostopadłym do linii muru obronnego. Są to resztki budynku prochowni, przylegającego od zewnątrz do obwarowań. Drugim obiektem przy omawianym odcinku jest masywna baszta usytuowana na zakręcie linii obwarowań, w północno – wschodniej części obwodu. W północnej części obwodu, przy ul. Palestranckiej 9, zachowała się półokrągła baszta artyleryjska wraz z przyległym odcinkiem muru długości około 10 metrów. Inny fragment kamiennego muru obronnego zachował się w południowo – zachodnim odcinku obwarowań, jako ściana zewnętrzna zabudowań dawnego klasztoru bernardynek.
pokaż bramę Krakowską na mapie
pokaż basztę Męczarnię na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.