Historia
Rozwój miasta i jego obwarowań związany był z przeniesieniem siedziby kasztelani z nieodległej Rudy, co miało miejsce około 1281 roku, kiedy to po raz pierwszy książę Henryk IV Probus mianował kasztelana wieluńskiego. Dwa lata później Wieluń po raz pierwszy odnotowano jako miasto, choć do lokacji musiało dojść nieco wcześniej. W 1311 roku wzmiankowano natomiast „castrum Wilyn”, lecz mogło się to odnosić nie do zamku wieluńskiego, ale grodu w Widoradzu koło Rudy. Kamienny mur obronny w Wieluniu został wzniesiony w czasie panowania Kazimierza III Wielkiego, prawdopodobnie około połowy XIV wieku, w ramach odbudowy miasta po pożarze z 1335 roku, który zniszczył starsze, drewniano – ziemne obwarowania miasta. Jego fundatorem był zapewne król, za którego też mógł być rozbudowany zamek wieluński, pełniący rolę ośrodka kompleksu królewszczyzn oraz centrum okręgu sądowniczego. Urzędujący w nim starosta Zbigniew poświadczony został w 1368 roku, natomiast burgrabia Biel z Błeszna w 1377 roku.
Prace przy fortyfikacjach miejskich mogły być kontynuowane w końcu XIV wieku, bowiem w latach 1370-1391 ziemią wieluńską rządził Władysław Opolczyk, który otaczał Wieluń szczególną opieką. Miasto stanowiło stolicę jego władztwa, przy czym sam Opolczyk tytułował się księciem wieluńskim. Po nim miastem i zamkiem zarządzał król Władysław Jagiełło, który ziemię wieluńską zajął zbrojnie. Miasto otworzyło bramy królowi polskiemu, natomiast zamek został zdobyty po krótkim oblężeniu, przy wykorzystaniu dział oblężniczych. Zniszczenia zapewne nie były duże, gdyż już w 1393 roku król złożył nadanie dla kaplicy św. Katarzyny „in castro nostro Velunensi”.
W XV wieku Wieluń oprócz funkcji administracyjnych i gospodarczych pełnił rolę rezydencji króla podczas jego podróży po kraju, wielokrotnie goszcząc Władysława Jagiełłę i Kazimierza Jagiellończyka. Zamek był miejscem wydarzeń o randze państwowej i międzynarodowej. W nim Władysław Jagiełło podpisał edykt przeciwko innowiercom, w nim także zawierano traktaty pokojowe z książętami i miastami śląskimi w niespokojnych czasach wojen, jakie miały miejsce na Śląsku w okresie 1432-1474. Mury miejskie były wówczas remontowane i zapewne rozbudowywane. Szczególna potrzeba utrzymania obwarowań w wysokiej sprawności wynikała z zagrożenia ze strony Śląska. Około połowy stulecia Wieluń był kilkakrotnie atakowany, przy czym ostatni najazd dokonany przez księcia Janusza oświęcimskiego w 1457 roku zakończył się zdobyciem i spaleniem miasta. Uszkodzone mury miejskie i zamek były następnie reperowane.
W pierwszej połowie XVI wieku starostwo wieluńskie zostało włączone do prywatnych dóbr stołowych królowej Bony Sforzy. Od tego czasu, na zamku stosunkowo często gościły królewskie małżonki lub siostry, co mogło się wiązać z modernizacją jego wnętrz. Nastąpiła również poważna rozbudowa obwarowań wieluńskich, pomimo wygaśnięcie konfliktów na pograniczu polsko-śląskim oraz wzrostu zaangażowania dynastii Jagiellonów na wschodzie. Powstały wtedy zapewne półokrągłe baszty przystawione od zewnątrz do murów obronnych, zbudowano również od południa trzecią bramę miejską. Roboty były kontynuowane w okresie panowania króla Stefana Batorego, który na remont murów przeznaczył dochody z wójtostwa.
W czasie wojny sukcesyjnej o koronę między Maksymilianem austriackim a stronnikami Zygmunta III, w 1587 roku mury obronne miały zostać uszkodzone (zwalony fragment kurtyny i zniszczona brama Dąbrowska). Gdy w kolejnym roku pod miastem stanęły wojska arcyksięcia, podstarości z obawy przed kolejnymi zniszczeniami, pod nieobecność starosty Aleksandra Koniecpolskiego, zaniechał obrony poddając miasto i zamek. Do naprawy uszkodzeń przystąpiono niedługo później, przy czym nie ograniczyły się one jedynie do reperacji, lecz objęły także gruntowne przebudowy i powstanie nowych obiektów obronnych. Reperowano blanki i strzelnice w murze obronnym, przebijano ambrazury, wykonywano pokrycie dachowe baszt, oraz naprawiono obie główne bramy miejskie. W 1591 roku nadbudowano wieżę bramy Rudzkiej w postaci podwójnego, wieńczącego ośmioboku. Wiadomo również o budowie dwóch nowych baszt. Modernizacja ta była ostatnią rozbudową fortyfikacji wieluńskich. Od tego czasu zaznaczył się ich regres.
Na początku XVII wieku w południowo – zachodniej części miasta osiadły bernardynki. Kościół i budynki klasztorne wyłączono z obrony i odgrodzono od reszty miasta murem. Czynnikiem osłabiającym obwarowania było także wybicie furty w północnym odcinku obwodu. Co więcej w 1631 roku w Wieluniu wybuchł wielki pożar, który strawił niemal całe miasto. Z zamku pozostały jedynie mury i dwa sklepione pomieszczenia służące za archiwum, natomiast mury miejskie zapewne utraciły większość drewnianych elementów. Zamek musiał zostać odbudowany, bowiem w latach 1655-1656 zajmował go oddział wojsk szwedzkich, a w styczniu 1656 roku zdołał się nawet obronić przed atakiem wyposażonych w artylerię oddziałów polskich, które zdobyły miasto. Wojska szwedzkie przed wycofaniem spaliły zamek, który po odbudowie z inicjatywy starosty Hieronima Olszowskiego, ponownie spłonął w 1727 i 1791 roku. Ostatni z tych pożarów zadał ostateczny cios zamkowi. W latach 20-tych XIX wieku rozpoczęto jego rozbiórkę, jak również rozbiórki zaniedbanych i niepotrzebnych fortyfikacji miejskich. Po II wojnie światowej ocalałe fragmenty pozostających w ruinie murów obronnych Wielunia poddane zostały konserwacji.
Architektura
Wieluń miał bardzo korzystne naturalne warunki obronne, otaczały go bowiem liczne stawy, strumienie i źródła. Połączone w jeden system wodny utworzyły one szeroką fosę dookoła miasta, prawdopodobnie utworzoną jeszcze przed budową murów obronnych. Była ona przecięta groblami i mostami stanowiącymi dojścia do bram miejskich. Linia obwarowań Wielunia tworzyła formę owalu, nieco spłaszczonego od południowego – zachodu i wysuniętego na północny – wschód, co związane było z warunkami topograficznymi. Obszar miasta wynosił 12 ha, a długość linii murów około 1300 metrów. Zabudowa miejska skupiała się wokół rynku, natomiast wzdłuż fortyfikacji biegł wolny pas terenu. Do murów miejskich przylegał zamek, usytuowany w południowo – wschodniej części obwodu. Po przeciwnej stronie miasta, w jego północno – zachodniej partii, w pobliżu obwarowań ulokował się kościół i klasztor augustianów.
Mur obronny w Wieluniu zbudowany był z łamanego kamienia wapiennego i eratyków na zaprawie wapiennej. Miał 1,8 metra grubości w przyziemiu oraz co najmniej 8-8,5 metra wysokości. Pierwotne zwieńczenie przypuszczalnie stanowiło blankowane przedpiersie, chroniące umieszczony za nim ganek straży, podobnie jak w innych podobnych obiektach tego okresu. W XVI wieku zwieńczenie muru obronnego zostało gruntownie przebudowane. Zakończony został prostym przedpiersiem ozdobionym z zewnątrz rzędem blend ze strzelnicami. Oprócz tego poniżej przedpiersia przebito co pewien odcinek większe strzelnice dla wielkokalibrowej broni palnej.
Pierwotne obwarowania Wielunia prawdopodobnie nie posiadały w linii muru obronnego baszt (istniejące i znane z ikonografii obiekty nie odpowiadają formą architektoniczną i rozstawem typom baszt stosowanym w XIV wieku). Wieluńskie fortyfikacje zostały wzmocnione przez kilka baszt, czy też wież, dopiero w ramach rozbudowy fortyfikacji. Najstarszą była zapewne kamienno-ceglana wieża usytuowana na zakręcie linii obwarowań, w północno – wschodniej części obwodu. Otrzymała ona kształt ośmioboku postawionego na czworobocznej części przyziemnej. Mogła służyć jako strażnica i samodzielny punkt oporu, podobnie jak inne rozmieszczone w fortyfikacjach miejskich pojedyncze wieże o prostych formach. Konieczność sprostania wymogom nowej techniki wojennej spowodowała w XVI wieku budowę typowych dla tego okresu półokrągłych baszt artyleryjskich od południowego – zachodu, północy i we wschodnim odcinku obwarowań. Miasto miało więc w sumie cztery wieże czy też baszty. Niektóre z nich miały swoje nazwy. Dokumenty z końca XVI wieku wymieniły basztę „Swawolę”, „Czerwoną Wieżę” i „Katownię”.
Wieluń miał pierwotnie dwie główne bramy miejskie. Od wschodu prowadziła do miasta brama Rudzka, zwana także Krakowską, a od zachodu brama Dąbrowska, czyli Kaliska albo Poznańska. Zapewne w XVI wieku powstała jeszcze brama Nowa, zwana również Gaszyńską, usytuowana w południowej części obwodu, wzmocniona wieżą przybramną przystawioną do wschodniego boku właściwej bramy. Dwie główne bramy umieszczono na krańcach dłuższej osi miasta, na zakończeniu ulic wybiegających z narożników placu rynkowego, które łączyły się tuż przed wjazdami do miasta. Być może bramy zamykane były bronami, podczas gdy drugie zamknięcie stanowiły wrota. Dojścia do bram prowadziły przez groble i mosty nad szerokimi fosami.
Brama Rudzka mieściła się w przejazdowej wieży bramnej na rzucie czworoboku. Miała wymiary w planie około 9 x 8,5 metra, mury grubości 1,8 metra, pierwotną wysokość około 17 metrów i przejazd ostrołuczny o szerokości 3,5 metra, flankowany od strony zewnętrznej dwoma płytkimi przyporami. Wieża bramy Rudzkiej początkowo zapewne w niewielkim jedynie stopniu przewyższała mur obronny, ale już w XV wieku została nadbudowana o jedną kondygnację, a w 1591 otrzymała podwójne ośmioboczne zwieńczenie. Dodatkową obronę wjazdu stanowiła zbudowana w końcu XVI wieku, u północnego boku bramy, wysunięta na zewnątrz prochownia z narożną basztą.
Brama Dąbrowska pierwotnie prezentowała odmienną formę od Rudzkiej, była bowiem otworem o szerokości około 2,5 metra, przeprutym w murze obronnym miasta, który flankowała usytuowana po jego północnej stronie czworoboczna wieża, wysunięta całym obwodem w stronę fosy. W drugiej fazie budowy, przypuszczalnie w późnych latach XIV wieku lub w XV stuleciu, portal bramny poprzedzono od strony polnej długą na 13 metrów i szeroką na 4,5 metra szyją, od strony północnej częściowo dostawioną do starszej wieży. Prawdopodobnie w XVI wieku szyję przedłużono w stronę zachodnią o kolejne 24 metry, musiała więc ona przeciąć fosę.
Zamek wieluński miał formę czworoboczną o wymiarach około 30 x 50 metrów. Otoczony był murem i fosą połączonymi z obwarowaniami miejskimi. Wjazd do zamku wiódł od wschodu, przez murowaną, poprzedzoną zwodzonym mostem budowlę bramną, prawdopodobnie z kaplicą na piętrze i jeszcze jednym pomieszczeniem powyżej. Oprócz głównej bramy zamek posiadał wyjście boczne, w postaci furty zamykanej żelaznymi drzwiami, prowadzącej z dziedzińca bezpośrednio na zewnątrz miasta. Zabudowa mieszkalna składać się mogła z dwóch skrzydeł, połączonych murem o który opierały się zabudowania konstrukcji drewnianej, przy czym w koronie muru poprowadzony był drewniany ganek. Główny, zapewne najstarszy dom zamkowy o prostokątnym rzucie, tradycyjnie znajdował się po przeciwnej stronie bramy, a więc w zachodniej części dziedzińca. Prawdopodobnie mieścił on trzy kondygnacje, z typowym dla średniowiecza podziałem na gospodarcze przyziemie i mieszkalne piętra. Pierwsze dwie kondygnacje były podzielone na dwie komory każda, piętro natomiast mogło mieścić większą ilość pomieszczeń. Komunikacja pionowa odbywała się zapewne po drewnianym ganku, dostawionym od strony dziedzińca, który łączył też dom z chodnikiem straży na murze obronnym. W skład zamku wchodzić mogła również czworoboczna kamienna wieża, opisana w lustracji z 1564 roku jako wielka i stara.
Przed główną bramą zamkową funkcjonował przygródek, czy też nieduże podzamcze, oddzielone fosą oraz ogrodzeniem od zabudowy miejskiej, rozciągające się wzdłuż miejskiego muru obronnego w stronę bramy Rudzkiej. W XVI wieku na jego terenie wzdłuż muru i fosy znajdować się miała murowana kuchnia, browar, słodownia, stajnia na 50 koni i kilka innych drewnianych pomieszczeń mieszkalno – gospodarczych. W linii muru obronnego na terenie podzamcza znajdować się mogła murowana wieża lub baszta, w której funkcjonowało więzienie. Wjazd na przygródek odbywał się przez drewnianą bramę, być może z samborzem, a także poprzez furtę i kładkę nad fosą, która skracała drogę do pobliskiego kościoła farnego po stronie północnej. Połączenie przygródka z rdzeniem zamku co najmniej od XVI wieku umocnione było rodzajem drewnianego zadaszonego przedbramia, zamykanego żelazną kratą oraz wspomnianym powyżej zwodzonym mostem.
Z zamkiem, co najmniej od połowy XVI wieku, skomunikowany był jeszcze zespół zabudowań położony poza obrębem fortyfikacji miejskich, usytuowany pomiędzy zamkiem a klasztorem paulinów. W kompleksie tym znajdował się obszerny budynek mieszczący łaźnię i piekarnię oraz duża stajnia na około 200 koni. Przy stajni znajdowały się pomieszczenia mieszkalne, a także niewielki, ogrodzony sad i ogród. Droga do zamku prowadziła stamtąd krytą kładką nad fosą, z pominięciem przygródka, przez furtę, bezpośrednio na zamkowy dziedziniec. Na przedmieściu w pobliżu zamku działał ogrodzony drewniany folwark ze spichrzami, stodołami i chlewami.
Stan obecny
W Wieluniu zachowały się znaczne fragmenty obwarowań miejskich. Brama Rudzka od 1842 roku włączona jest do budynku ratusza, podczas gdy przyległe z obu stron odcinki murów utworzyły jego wschodnią, zewnętrzną ścianę. Około 30 metrów na północ od bramy Rudzkiej zachował się fragment dostawionej od zewnątrz do muru obronnego półokrągłej baszty. Odchodzą od niej relikty ścian w kierunku równoległym i prostopadłym do linii muru obronnego. Są to resztki budynku prochowni, przylegającego od zewnątrz do obwarowań. Drugim obiektem przy północno – wschodnim odcinku jest masywna baszta usytuowana na zakręcie linii obwarowań. W północnej części obwodu, przy ul. Palestranckiej 9, zachowała się półokrągła baszta artyleryjska wraz z przyległym odcinkiem muru długości około 10 metrów. Inny fragment kamiennego muru obronnego widoczny jest w południowo – zachodnim odcinku obwodu, jako ściana zewnętrzna zabudowań dawnego klasztoru bernardynek. Na miejscu zamku stoi obecnie budynek z XIX wieku, w którego piwnicach znajdują się jeszcze relikty średniowiecznych murów.
pokaż bramę Krakowską na mapie
pokaż basztę Męczarnię na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dudak W., Herman R., Zamek królewski w Wieluniu. Część 1: stan badań, kontekst historyczny i źródła, „Rocznik Wieluński”, tom 16/2016.
Dudak W., Herman R., Zamek królewski w Wieluniu. Część 2: zabudowa zamku w świetle źródeł historycznych i obserwacji architektonicznych, „Rocznik Wieluński”, tom 17/2017.
Ignasiak M., Brama Dąbrowska na Nowym Rynku w Wieluniu w świetle badań archeologiczno-architektonicznych, „Rocznik Wieluński”, tom 10/2010.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.