Historia
Wielkie Czyste po raz pierwszy odnotowane zostały w źródłach pisanych w 1266 roku, w dokumencie nadania cysterkom z Chełmna. Kościół zbudowany został we wsi około trzeciej ćwierci XIII wieku, a przebudowany lub ukończony w pierwszej ćwierci XIV stulecia (górne partie gotyckiej wieży, półszczyty zachodnie). W dokumentach wspomniano go dopiero w 1445 roku. Wnętrze kościoła przekształcono w 1546 roku, wraz z nadejściem reformacji i wymaganiami nowego kultu. Renowacje przeprowadzono w 1615 roku oraz w 1657, po ograbieniu budowli przez Szwedów. W 1877 roku kościół został odrestaurowany w duchu neogotycku, kiedy to między innymi powiększono otwory okienne. Wnętrze kościoła zostało wypalone w 1914 roku, a jego odbudowa nastąpiła w 1925 roku. Powiększony został wówczas o prezbiterium i zakrystię.
Architektura
Kościół usytuowano na niewielkim wzniesieniu, między dwoma, połączonymi strugą jeziorami. Wzniesiony został z przyciosanych kamieni polnych układanych w warstwy, z użyciem granitu łamanego i gruzu ceglanego, nadbudowanego cegłą. Pierwotnie składał się z prostokątnego w planie, salowego korpusu o długości 20,3 metra i szerokości 11,1 metra (wnętrze 17,6 x 8,8 metra), oraz ze smukłej czworobocznej wieży po stronie zachodniej o wymiarach 4,5 x 4,8 metra, częściowo wtopionej w nawę. Od południa w XV lub XVI wieku dostawiono prostokątną zakrystię.
Mury kościoła od zewnątrz wzmocniono w narożach uskokowymi, usytuowanymi pod skosem przyporami, a elewację wschodnią ozdobiono szczytem zdobionym ostrołukowymi blendami i sterczynami. Górną część szczytu przed połową XVI wieku przekształcono w schodkową z pięcioma blendami zamkniętymi półkoliście. Ściany wieży podzielono fryzami opaskowymi, które wydzieliły na elewacjach poszczególne kondygnacje, połączone wysokimi, ostrołucznie zamkniętymi blendami, przy czym w blendach środkowych przepruto okna o zbliżonym wykroju.
Wejście do kościoła w postaci ostrołukowego, dwuuskokowego i sfazowanego portalu osadzono od zachodu w przyziemiu wieży, skąd prowadziło do podwieżowej kruchty. Wnętrze korpusu kościoła przykryto drewnianym, załamanym stropem przylegającym do połaci dachu lub drewnianą kolebką. Oświetlały go cztery obustronnie rozglifione, jednodzielne okna, wszystkie przebite od południa. Większe okno dwudzielne znajdowało się w ścianie wschodniej. Strona północna zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pierwotnie była całkowicie pozbawiona otworów.
Stan obecny
Kościół jeszcze na początku XX wieku posiadał układ przestrzenny i bryłę niewiele zmienioną od czasów średniowiecza. Niestety dziś po wschodniej stronie znajduje się współczesne prezbiterium z nową zakrystią, którego budowa zniszczyła pierwotne okno wschodnie i przysłoniła oryginalny szczyt. Także górna część wieży powyżej najwyższego fryzu jest efektem nowożytnej odbudowy z XIX wieku, ale stylistycznie nawiązującej do starszej części. Ponadto w ścianie północnej korpusu przebite zostały trzy nowe okna, a okna południowe powiększono. Szczyt wschodni w strefie dolnej pochodzi z około 1310 roku, w górnej zaś z pierwszej połowy XVI wieku. W przyziemiu wieży zachował się portal z początku XIV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Kulm, red. J.Heise, Danzig 1887.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI, województwo bydgoskie, zeszyt 4, powiat chełmiński, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa 1975.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.