Historia
Parafia w Wielkim Garcu (w średniowieczu Garzeke, Gardz, Gorzek) została wydzielona z parafii gniewskiej na początku XIV wieku. Prawdopodobnie wówczas rozpoczęto budowę murowanego, gotyckiego kościoła. Prace rozpoczęto od zakrystii i korpusu bez wydzielonego prezbiterium, wkrótce jednak mały kościół przestał odpowiadać potrzebom lokalnej wspólnoty. Wpierw rozbudowany został o nawy boczne, a następnie pod koniec XV lub na początku XVI wieku został powiększony o wieżę. Być może rozbudowę przeprowadzono w trakcie usuwania zniszczeń z czasów wojny trzynastoletniej, w trakcie której prawdopodobnie zawaliło się sklepienie prezbiterium. W drugiej połowie XVII wieku, po spustoszeniach spowodowanych wojnami polsko – szwedzkimi, podwyższono wieżę i nawę południową. W połowie XIX wieku wykonano nową konstrukcję drewnianych sklepień, a w 1925 roku bracia Drapiewscy z Pelplina wykonali polichromie wnętrza.
Architektura
Początkowo kościół składał się z podłużnego, jednonawowego korpusu bez wyróżnionego zewnętrznie prezbiterium, które było oddzielone jedynie wewnątrz arkadą tęczy. Budynek nie posiadał wówczas wieży, a od zachodu zamknięty był szczytem. Wejście składało się z ostrołukowego otworu bez profilowania, osadzonego w ścianie zachodniej. Pod koniec średniowiecza kościół osiągnął formę imponującej budowli, jak na wiejską świątynię parafialną, składając się już z trójnawowego korpusu, wyodrębnionego prezbiterium po stronie wschodniej, zakończonego ścianą prostą, podłużnej zakrystii i skarbca po jego północnej stronie, oraz dostawionej wtórnie wyniosłej, czworobocznej wieży na osi fasady zachodniej.
Całą budowlę poza wieżą przykryto wspólnym dachem dwuspadowym. Elewacje prezbiterium opięto od zewnątrz uskokowymi przyporami, sięgającymi szerokiego, tynkowanego, ujętego gzymsami fryzu. Między przyporami prezbiterium przepruto duże, ostrołukowe okna z maswerkami, natomiast mniejsze okna zastosowano w nawach bocznych, które podparto przyporami tylko w trzech narożnikach. Nawa główna została pozbawiona własnego oświetlenia tworząc formę budowli pseudobazylikowej. Główną ozdobą kościoła był szczyt wschodni prezbiterium, schodkowy, ozdobiony pięcioma ostrołucznymi blendami w układzie piramidalnym.
Elewacje zewnętrzne wieży kościoła rozdzielono tynkowanymi fryzami, oraz ozdobiono smukłymi i wąskimi blendami o ostrołucznych zamknięciach. Para blend oflankowała każde z lancetowatych okien wieży o profilowanych ościeżach. W przyziemiu umieszczono od zachodu półkoliście zamknięty, uskokowy portal. Być może w okresie późnego średniowiecza wieża zwieńczona była drewnianym gankiem, czy też najwyższą kondygnacją o konstrukcji drewnianej.
Wnętrze prezbiterium oryginalnie przykryte było sklepieniem krzyżowym lub gwiaździstym, podzielonym na dwa prostokątne przęsła. W korpusie podział na nawy zapewniły drewniane słupy, drewniane było też przykrycie wszystkich naw. Zakrystię oraz skarbiec zwieńczono sklepieniami kolebkowymi.
Stan obecny
Kościół posiada dziś pierwotny układ przestrzenny, ale mury korpusu nawowego na przestrzeni stuleci zostały znacznie przemurowane w trakcie wielokrotnych remontów i usuwania zniszczeń (zwłaszcza nawa północna, nawa południowa w górnych partiach wraz z półszczytem zachodnim). W lepszym stanie zachowało się prezbiterium, wciąż wyróżniane gotyckim szczytem wschodnim, oraz aneksy po jego północnej stronie. Wieża została przebudowana, jej najwyższa kondygnacja pochodzi bowiem z okresu renesansu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreise Marienwerder (westlich der Weichsel), Schwetz, Konitz, Schlochau, Tuchel, Flatow und Dt. Krone, red. J.Heise, Danzig 1887.
Grzyb A., Strzeliński K., Najstarsze kościoły Kociewia, Starogard Gdański 2008.