Historia
Castrum Velun (Velem), wówczas jeszcze jako wczesnośredniowieczny gród, wspomniane zostało po raz pierwszy w źródłach pisanych w XII wieku, w kronice anonima zwanego Galem. Miał go wówczas na przełomie 1108 i 1009 roku przy pomocy machin oblężniczych atakować książę Bolesław Krzywousty, a po zdobyciu i wymordowaniu załogi Pomorzan umocnić i obsadzić własnym garnizonem. Ten przygraniczny gród w świetle badań archeologicznych funkcjonować miał już od początków XI wieku, a więc od czasów gdy w Polsce rządy sprawował Bolesław Chrobry. Nie wiadomo jednak czy, podobnie jak inne graniczne grody nadnoteckie, wzniesiony został przez władców piastowskich, czy też przez plemiona pomorskie. Jeśli wybudowali go Piastowie w ramach akcji wzmacniania północnej granicy władztwa, to około drugiej ćwierci XI wieku w czasach Bolesława Śmiałego wpadł w ręce Pomorzan i odbity został dopiero przez Bolesława Krzywoustego, w trakcie walk z przełomu XI i XII wieku, które toczyły się również o Nakło, Santok, Czarnków i Ujście.
W XII i XIII wieku gród wieleński stanowił w państwie piastowskim siedzibę kasztelani, będącą jednym z ważnych punktów obronnych na linii Noteci, choć nie odgrywającą tak dużej roli jak Santok czy Nakło. Znaczenie grodu znacznie wzrosło dopiero po opanowaniu przez Nową Marchię w 1296 roku terenów nad rzeką Drawą wraz z grodami w Santoku i Drezdenku. Wówczas to Wieleń stał się kluczową warownią, usytuowaną w północno – zachodnim narożniku państwa. Zapewne z tego powodu na miejscu grodu wzniesiono murowany zamek, powstały według kronikarza Janka z Czarnkowa z fundacji króla Kazimierza Wielkiego. W 1338 roku w Wieleniu władca ten miał wystawić dokument potwierdzający warunki układu pokojowego między nim a książętami szczecińskimi Ottonem I i Barnimem II, być może więc zamek był już wówczas zbudowany lub bliski ukończenia.
W XV wieku w pobliżu zamku lokowane zostało miasto, pod koniec średniowiecza wraz z warownią oddawane w zastaw możnym rodom. W 1515 roku Wieleń dostał się w ręce Łukasza Górki. Po jego potomkach właścicielami podupadającej budowli byli Czarnkowscy, Kostkowie, Grudzińscy, Opalińscy i Sapiehowie. Gdy w 1697 roku zmarł Jan Kazimierz Sapieha, Wieleń przejął jego syn Piotr, który wraz z żoną Joanną Sułkowską rozpoczął w 1749 roku budowę na miejscu zamku nowożytnego pałacu. Nie ukończona nigdy według pierwotnych planów rezydencja sprzedana została w 1789 roku Zygmuntowi von Blankensee, a od 1850 roku znajdowała się w rękach Schulenburgów. Przebudowana ponownie w XIX wieku, zniszczona została w trakcie drugiej wojny światowej i odbudowana w latach 1966-1967.
Architektura
Gród a następnie zamek usytuowano po północnej stronie silnie meandrującej i rozlanej w średniowieczu na szeroką pradolinę rzeki Noteci. Pierwotnie pradolina ta pokryta była mokradłami i bagnami utworzonymi przez główne koryto rzeki i jej liczne odnogi. Jedno z zakoli rzeki utworzyło wokół piaszczystego wyniesienia terenu wyspę, otoczoną głównym korytem rzeki od południa, a mniejszą odnogą od północy. Było to miejsce o charakterze bardzo obronnym, trudno dostępne, idealne do zlokalizowania na nim grodowych obwałowań o wymiarach około 45 x 45 metrów, które mogły kontrolować przeprawę z północnego na południowy brzeg doliny i odwrotnie. Co więcej gród i całą dolinę Noteci chroniły wielkie kompleksy leśne stanowiące zaporę i zarazem formę systemu obronnego (przesieki, jedna z nich znajdowała się na północ od Wielenia).
Zamek kazimierzowski był założeniem regularnym na planie zbliżonym do prostokąta, wyznaczonym przez cztery kurtyny ceglanych murów osadzonych na kamiennym cokole. W narożniku południowo – wschodnim znajdowała się wieloboczna wieża główna, prawdopodobnie zbliżona do wież w Kruszwicy czy Rawie. Główny budynek mieszkalny usytuowano w przeciwnym narożniku, w ten sposób, iż dwie z jego ścian stanowiły zarazem odcinki kurtyn muru obronnego. Budynek w przyziemiu prawdopodobnie miał układ trójprzestrzenny, jednotraktowy, ze środkową sienią flankowaną przez dwa boczne pomieszczenia. Brama wjazdowa na dziedziniec usytuowana została w kurtynie flankowanej przez wieżę główną. Początkowo była zapewne przejazdem przeprutym przez mur obronny, na późniejszym etapie zaopatrzonym w czworoboczny budynek bramny, w całości wysunięty przed lico murów i wzmocniony narożnymi przyporami. Brama skierowana była w stronę przygródka (podzamcza), na którym funkcjonowało gospodarcze zaplecze zamku o konstrukcji drewnianej lub szachulcowej.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych, informacje o nim i poprzedzającym go grodzie znane są głównie z prac archeologicznych. Na miejscu średniowiecznej budowli znajduje się dziś nowożytny pałac, który choć odbudowany ze zniszczeń wojennych nie jest obecnie przeznaczony do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Machajewski H., Olszacki T., Wyrwa A., Dzieje Wielenia do czasów wczesnonowożytnych, Wieleń 2014.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Wagner A., Murowane budowle obronne w Polsce X – XVII wieku, tom 2, Warszawa 2019.