Historia
„Castrum Velun” (Velem), wówczas jeszcze jako wczesnośredniowieczny gród, wspomniany został po raz pierwszy w źródłach pisanych w XII wieku, w kronice anonima zwanego Galem. Miał go wówczas na przełomie 1108 i 1009 roku przy pomocy machin oblężniczych atakować książę Bolesław Krzywousty, a po zdobyciu i wymordowaniu załogi Pomorzan umocnić i obsadzić własnym garnizonem. Ten przygraniczny gród w świetle badań archeologicznych funkcjonować miał już od początków XI wieku, a więc od czasów gdy w Polsce rządy sprawował Bolesław Chrobry. Nie wiadomo jednak czy, podobnie jak inne graniczne grody nadnoteckie, wzniesiony został przez władców piastowskich, czy też przez plemiona pomorskie. Jeśli wybudowali go Piastowie w ramach akcji wzmacniania północnej granicy władztwa, to około drugiej ćwierci XI wieku w czasach Bolesława Śmiałego wpadł w ręce Pomorzan i odbity został dopiero przez Bolesława Krzywoustego, w trakcie walk z przełomu XI i XII wieku, które toczyły się również o Nakło, Santok, Czarnków i Ujście.
W XII i XIII wieku gród wieleński stanowił w państwie piastowskim siedzibę kasztelani, będącej jednym z ważnych punktów obronnych na linii Noteci, choć nie odgrywającej tak dużej roli jak Santok czy Nakło. Znaczenie grodu znacznie wzrosło dopiero po opanowaniu przez Nową Marchię w 1296 roku terenów nad rzeką Drawą wraz z grodami w Santoku i Drezdenku. Wówczas to Wieleń stał się kluczową warownią, usytuowaną w północno – zachodnim narożniku państwa. Zapewne z tego powodu na miejscu grodu wzniesiono murowany zamek, powstały według autora Kroniki katedralnej krakowskiej z fundacji króla Kazimierza Wielkiego. W 1338 roku w Wieleniu władca ten miał wystawić dokument potwierdzający warunki układu pokojowego między nim a książętami szczecińskimi Ottonem I i Barnimem II, być może więc zamek był już wówczas zbudowany lub bliski ukończenia. W 1348 lub 1350 roku obok zamku lokowano miasto, natomiast w 1361 roku potwierdzone zostało urzędowanie w „castri Velen” królewskiego starosty.
W XV wieku zamek nie był odwiedzany ani przez Władysława Jagiełłę, ani przez kolejnych władców. Starostwo wieleńskie dzierżone było przez rodzinę Szamotulskich, z których jako pierwszy urząd pełnił Wincenty, odnotowany w 1422 roku. W 1515 roku Wieleń z nadania Zygmunta Starego dostał się w ręce Łukasza Górki, który miał przeprowadzić znaczącą przebudowę zamku. Po bezpotomnej śmierci Stanisława Górki w 1593 roku, właścicielami podupadającej budowli byli Czarnkowscy, przed 1651 rokiem Kostkowie i następnie Grudzińscy do 1687 roku. Już jednak przed połową XVII wieku zamek miał zostać opuszczony, a w 1657 roku dodatkowo spalony przez Szwedów. Być może częściowo był jeszcze użytkowany w drugiej połowie XVII wieku, bowiem w 1702 roku strawić miał go kolejny pożar. W 1749 roku Piotr Sapieha wraz z żoną Joanną Sułkowską rozpoczął budowę na miejscu zamku nowożytnego, nigdy nie ukończonego według pierwotnych planów pałacu.
Architektura
Gród a następnie zamek usytuowano po północnej stronie silnie meandrującej i rozlanej w średniowieczu na szeroką pradolinę rzeki Noteci. Pierwotnie pradolina ta pokryta była mokradłami i bagnami utworzonymi przez główne koryto rzeki i jej liczne odnogi. Jedno z zakoli rzeki utworzyło wokół piaszczystego wyniesienia terenu wyspę, otoczoną głównym korytem rzeki od południa, a mniejszą odnogą od północy. Było to miejsce o charakterze bardzo obronnym, trudno dostępne, idealne do zlokalizowania na nim grodowych obwałowań o wymiarach około 45 x 45 metrów, które mogły kontrolować przeprawę z północnego na południowy brzeg doliny i odwrotnie. Co więcej gród i całą dolinę Noteci chroniły wielkie kompleksy leśne stanowiące zaporę i zarazem formę systemu obronnego (przesieki, jedna z nich znajdowała się na północ od Wielenia).
Zamek kazimierzowski był założeniem regularnym na planie zbliżonym do prostokąta, wyznaczonym przez cztery kurtyny ceglanych murów osadzonych na kamiennym cokole. Jego układ nie powielał więc obłych obwarowań grodowych, lecz wytyczony został na całkiem nowym rzucie. Podobnie natomiast jak w założeniu wczesnośredniowiecznym, dużą rolę obronną odgrywała woda, skierowana z płynącej na południu rzeki do otaczającej zamek fosy. Część murowana zamku miała około 40-45 metrów długości na linii wschód – zachód i około 50 metrów na osi północ – południe, przy czym przed przystąpieniem do prac murarskich, ze względu na podmokłe podłoże, konieczne było przeprowadzenie palowania terenu.
Mur obronny zamku przypuszczalnie miał około 7 metrów wysokości. Zwieńczony był w koronie chodnikiem straży o szerokości 1,1 metra i krenelażem, pod koniec XV wieku lub w pierwszej połowie XVI wieku przekształconym w strzelnice osadzone w zadaszonym ganku o konstrukcji szkieletowej (ceglano – murowanej). Co ciekawe strzelnice te zwrócone były nie tylko w przedpole, ale i w stronę dziedzińca, na wypadek przedarcia się napastników przez bramę. XVI-wieczna przebudowa korony muru sprawiła, że co najmniej od strony południowej i zachodniej funkcjonowały dwa poziomy chodnika straży: murowany na wysokości starszego chodnika i szkieletowy powyżej. Z przebudową związane były także dwie murowane dwukondygnacyjne bartyzany, osadzone w narożniku południowo – zachodnim i północno – wschodnim. Od strony zewnętrznej już od XIV wieku mur wzmacniały przypory, wzniesione zapewne ze względu na niestabilny grunt.
W południowo – wschodnim narożniku zamku znajdowała się wieloboczna wieża główna o średnicy około 9,5 metra i murach grubości co najmniej 2,5 metra, prawdopodobnie zbliżona wyglądem do wież zamków królewskich w Kruszwicy czy Rawie. Pełniła ona rolę typowego bergfriedu, dlatego wejście do niej znajdowało się na znacznej wysokości, co najmniej 10,5 metrów nad poziomem dziedzińca. Powyżej mieściło się podsklepione pomieszczenie o średnicy 4,3 metra, a jeszcze wyżej kolejne sklepione pomieszczenie, wokół którego biegł chodnik straży. Przyziemie wieży przypuszczalnie mieściło ciemną i zimną komorę, przeznaczoną na celę więzienną lub spiżarnię.
Główny budynek mieszkalny usytuowano w przeciwnym w stosunku do wieży narożniku, przy kurtynie północnej, w ten sposób, iż dwie z jego ścian stanowiły zarazem odcinki kurtyn muru obronnego. Prawdopodobnie miał on rzut prostokątny, ewentualnie dwa skrzydła tworzyły w planie literę L. Budynek był podpiwniczony, z dwoma kondygnacjami powyżej. Piwnica w XVI wieku dzieliła się na dwie przykryte sklepieniami kolebkowymi komory, do których wprost z dziedzińca wiodły dwie podsklepione szyje piwniczne. Parter podzielony był już na sześć niewielkich pomieszczeń, do których od południa przylegała podsklepiona kuchnia i związane z nią izby. Trzecia kondygnacja również podzielona była na sześć pomieszczeń o niewielkich rozmiarach (doświetlane były pojedynczymi oknami, rzadziej dwoma otworami), niektórych przykrytych sklepieniami. Pośród nich znajdować się mogła kaplica, odnotowana w źródłach pisanych w 1482 roku. Dostęp na piętro zapewniał zewnętrzny ganek, zapewne o konstrukcji drewnianej.
Brama wjazdowa na dziedziniec usytuowana została w kurtynie wschodniej, flankowanej przez wieżę główną. Początkowo mogła być przejazdem przeprutym przez mur obronny, na późniejszym etapie zaopatrzonym w czworoboczny budynek bramny, w całości lub częściowo wysunięty przed lico murów i wzmocniony narożnymi przyporami. Mieścił on przejazd w przyziemiu oraz podsklepioną izbę straży na piętrze i kolejne podsklepione pomieszczenie na drugim piętrze, znajdującym się już ponad poziomem blanków. Najwyższe pomieszczenie połączone było z wykuszem latrynowym, zapewne nadwieszonym nad którąś ze ścian bocznych budynku bramnego. Komunikację pionową zapewniał drewniany lub szachulcowy ganek, przystawiony do budynku bramnego od strony dziedzińca. Brama skierowana była w stronę przygródka (podzamcza), na którym funkcjonowało gospodarcze zaplecze zamku o konstrukcji drewnianej lub szachulcowej. W XVI wieku na jego terenie mieścić się miały między innymi stajnie, browar i łaźnia, a w nieco większym oddaleniu obora, chlew, stodoły, ogrody i domy zamkowej służby.
Prawdopodobnie w pierwszej połowie XVI wieku bramę zamku poprzedzono przedbramiem o formie zbliżonej do bastei, czy też barbakanu. Była to budowla o wysokości około 10 metrów, przystosowana do użycia ręcznej broni palnej. Wjazd do niej prowadził przez most osadzony na dębowych palach, dodatkowo chroniony szkieletowym samborzem, czyli wieżową budowlą obronną na przyczółku mostowym. Most miał około 14 metrów długości, przy czym przed starą wieżą bramą funkcjonowała część zwodzona. Boki bastei połączone były z zewnętrznym obwodem obronnym zamku, rozciągającym się wzdłuż krawędzi fosy. Miał on formę drewnianego parkanu, ze ścianami oblepionymi gliną od strony przekopu. Obronie służyły dwie kondygnacje: dolna z dostępem do otworów strzeleckich oraz górna z otwartym chodnikiem straży i blankami.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych; informacje o nim i o poprzedzającym go grodzie znane są głównie z prac archeologicznych i przekazów pisanych, z lustracją z 1565 roku na czele. Na miejscu średniowiecznej budowli znajduje się dziś nowożytny pałac, który choć odbudowany ze zniszczeń wojennych nie jest obecnie przeznaczony do zwiedzania. Jego skrzydło południowe i zachodnie posadowione zostało odpowiednio na południowym i zachodnim fragmencie muru obwodowego zamku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Machajewski H., Olszacki T., Wyrwa A., Dzieje Wielenia do czasów wczesnonowożytnych, Wieleń 2014.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Wagner A., Murowane budowle obronne w Polsce X – XVII wieku, tom 2, Warszawa 2019.