Historia
Zamek powstał w drugiej połowie XIV wieku, według tradycji na zlecenie kasztelana nakielskiego Mikołaja Nałęcza z Chomiąży, aktywnego i bezwzględnego wobec przeciwników uczestnika wojny Grzymalitów z Nałęczami. W 1390 roku w źródłach pisanych odnotowany został „Nicolaus heres de Wenacia”, zaś sam zamek wspomniano w 1392 i 1395 roku.
Po śmierci Mikołaja z Chomiąży na początku XV wieku, zamek przeszedł na skutek rodzinnych koligacji w ręce rodu Pomianów z Warzymowa. W ich czasach, między 1411 a 1420 rokiem uległ zniszczeniu na skutek pożaru. W 1420 roku spustoszoną ogniem budowlę Mikołaj z Warzymowa sprzedał arcybiskupowi gnieźnieńskiemu Mikołajowi Trąbie. Zamek został następnie około 1436 roku rozbudowany przez arcybiskupów i służył jako ich najważniejsza siedziba na Pałukach. Na zamku urzędowali biskupi starostowie, mieściło się tam także więzienie dla przestępców podlegających sądowi kościelnemu. W latach 1464-1473 zamek był rezydencją generalnego starosty Wielkopolski, Piotra Nałęcza z Szamotuł.
W drugiej połowie XV wieku, po ustaniu zagrożenia ze strony państwa krzyżackiego, zamek wenecki utracił znaczenie, walory obronne oraz rezydencjonalne, przez co został częściowo rozebrany na materiał budowlany dla nowej siedziby biskupiej w Żninie. Decyzję o rozbiórce podjął w 1479 roku arcybiskup Jakub z Sienna. Choć jeszcze w 1511 roku zamek był wzmiankowany, w kolejnych dziesięcioleciach popadł w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek znajdował się na niewielkim, niskim wzniesieniu, na przesmyku pomiędzy jeziorami Biskupińskim i Białym. Powstał jako założenie na planie kwadratu o boku 33,5 metra, z murami obwodowymi wzmocnionymi przyporami. W skład najstarszego założenia wchodziła ponadto czworoboczna wieża o bokach długości 10 metrów, usytuowana w narożniku północno – wschodnim. Wieża oprócz roli ostrzegawczo – obronnej zapewne pełniła również funkcję mieszkalną. Jej najniższa kondygnacja była sklepiona kolebką. Niewielki dom znajdował się przy kurtynie północnej. Dziedziniec zamku był wybrukowany, a pośrodku niego funkcjonowała studnia.
Prawdopodobnie po 1420 roku zbudowany został duży budynek mieszkalny, wypełniający całą długość zachodniej części dziedzińca, dostępny na piętrze za pomocą drewnianego ganku. Mniejsze skrzydło usytuowano przy kurtynie północnej, między wieżą a głównym budynkiem. Wieża główna została wówczas przebudowana, a ponadto pośrodku kurtyny południowej umieszczono budynek bramny, w całości wysunięty w przedpole. Od strony zewnętrznej jego dwa narożniki podparte były ukośnie ułożonymi przyporami.
Około lat 30-tych XV wieku zamek otoczono zewnętrznym obwodem muru, przed którym znajdowała się fosa z brzegami umocnionymi drewnem, a po wewnętrznej stronie parcham (międzymurze). W narożach muru zewnętrznego umieszczono cylindryczne, drobne baszty, czy też protobasteje przystosowane do ognia artyleryjskiego. Każda z nich miała średnicę wynoszącą około 5 metrów. Rozbudowano też system wjazdu do zamku, umieszczając przed budynkiem bramnym trójkątne przedbramie, skomunikowane furtami z międzymurzem. Kilkanaście lat później wzniesiono nowe pomieszczenia, w tym przypuszczalną kaplicę zamkową, umieszczoną na terenie południowo – zachodniego parchamu, przy bramie.
Stan obecny
Zamek przetrwał w formie słabo zachowanej trwałej, niskiej ruiny z czytelnym układem całego założenia. Do największej wysokości dochodzą obecnie mury północnej części zamku wraz z czworoboczną wieżą narożną oraz fragment muru południowo – zachodniego. Największej degradacji i zanikowi uległ zewnętrzny obwód muru, choć widoczne są fundamenty narożnych baszt i przedbramia. Obecnie zamek jest przystosowany do zwiedzania. Wejście na jego teren w okresie letnim możliwe jest w godz. 9.00-18.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olejniczak K., Grody i zamki w Wielkopolsce, Poznań 1993.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.