Wełtyń – kościół św Szczepana

Historia

   Wieś Wełtyń (Woltin) po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1212 roku pod nazwą Woltina. Kościół w Wełtyniu wspomniany został w 1299 roku. Należał wówczas wraz z osadą do uposażenia opactwa cysterskiego w Kołbaczu, jako jedna z największych wsi klasztoru. Znajdował się pod patronatem kościoła Mariackiego w Szczecinie.
   Murowany, gotycki kościół pod wezwaniem św. Szczepana zbudowany został w Wełtyniu w drugiej połowie XV wieku, a na przełomie XV i XVI wieku powiększony o wieżę i zakrystię. Prawdopodobnie około 1530 roku ściany we wnętrzu świątyni pokryto malowidłami figuralnymi. Budowla pełniła wówczas funkcję fary dla miejscowej społeczności katolickiej. W połowie XVI wieku kościół został przejęty przez protestantów. Jako, że dobra klasztorne zostały wówczas poddane sekularyzacji, pocysterska wieś przeszła wraz z kościołem w zarząd domeny książęcej.
   W 1690 i 1784 roku przeprowadzano remonty kościoła, w trakcie których przekształcono okna i górną część wieży. Otrzymał on wówczas także nowe, barokowe wyposażenie. W XIX stuleciu prowadzono kolejne prace remontowe. Po II wojnie światowej, w trakcie której zabytek nie odniósł szkód, kościół został przejęty przez katolików i w 1946 roku poświęcony pod nowym wezwaniem Matki Boskiej Różańcowej.

Architektura

   Kościół powstał jako budowla orientowana, salowa, składająca się z wydłużonej nawy zakończonej od wschodu trójbocznie (19,4 x 10,7 metrów), bez wyodrębnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Do ściany północnej dobudowana została niewielka zakrystia (4,2 x 5 metrów), natomiast do ściany zachodniej masywna wieża, nieco węższa od nawy, o czworobocznym ale nieregularnym rzucie (8,7 x 9,5 x 8,7 x 8,3 metra). Całość korpusu przykryto wysokim i stromym dachem dwuspadowym, wielopołaciowym nad wschodnim zamknięciem. Wyższą o około 2-3 metry wieżę nakrywał dach czterospadowy lub iglica.
   Mury kościoła zbudowane zostały z nieregularnego kamienia narzutowego o różnorodnej wielkości, spojonego zaprawą z okrzeskami kamiennymi i ceglanym gruzem, nie układanego w czytelne warstwy za wyjątkiem dolnych partii wieży i wschodniej części korpusu. W narożach budowli, ścianach zakrystii oraz przy detalach architektonicznych wykorzystana została także gotycka cegła. Przy budowie zakrystii zastosowano wątek wendyjski i nieregularny.
   Surowe elewacje zewnętrzne kościoła rozdzielone były ostrołucznie zamkniętymi, pierwotnie wąskimi oknami. Jedynie od wschodu ozdobę zapewniały cztery odcinkowo i ostrołukowo zakończone blendy. Blendami ozdobiono też jedną z kondygnacji wieży oraz szczyt zakrystii. Do wnętrza kościoła wiódł ostrołukowy portal główny w zachodniej ścianie przyziemia wieży oraz uskokowe portale boczne w południowej i północnej ścianie nawy. Nawę z wieżą łączył wąski portal półkolisty ujęty odcinkowo zamkniętą niszą. Wnętrze nie zostało podsklepione, lecz w pierwszej połowie XVI wieku elewacje korpusu kościoła pokryto późnogotyckimi malowidłami figuralnymi. Podzielono je na kwatery o wysokości około 2 metrów, ułożone w dwa rzędy ze scenami ukazującymi historię Zbawienia. W południowej ścianie umieszczone zostały dwie wnęki o dwuspadowych zamknięciach, zapewne służące jako sakramentarium.
   Przykościelny, zajmowany przez cmentarz teren, zapewne już w średniowieczu ogrodzony był kamiennym murem w celu oddzielenia od pozostałych zabudowań wiejskich. Od strony zachodniej, przy północnym narożniku muru, umieszczona została kamienno-ceglana furta z ostrołukowym przejazdem, powstała prawdopodobnie w XV wieku.

Stan obecny

   Kościół zachował późnogotycki układ przestrzenny i bryłę. Ponadto spośród średniowiecznych elementów przetrwał ostrołuczny portal południowy, ślady po portalu północnym (pod zachodnim oknem), pozostałości ościeży w dwóch oknach południowych, ślady ostrołucznych, zamurowanych okien w prezbiterialnej części kościoła, portal zachodni w przyziemiu wieży oraz portal między wieżą a nawą. We wnętrzu na ścianach nawy częściowo zachowały się XVI-wieczne polichromie figuralne ze scenami biblijnymi, uszkodzone z powodu przebijania nowożytnych okien. W ścianie południowej widoczne są dwie wnęki ścienne. Warto także zwrócić uwagę na średniowieczną furtę w północno – zachodniej części przykościelnego muru.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół parafialny rzymsko – katolicki p.w. Matki Boskiej Różańcowej, B.Szerniewicz, nr 2739, Wełtyń 1997.
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Różańcowej, E.Soroka, Wełtyń 1990.
Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, Der Kreis Greifenhagen, Stettin 1902.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.