Historia
Kościół został ufundowany w 1409 roku przez księcia Janusza Starszego i jego żonę Danutę Annę, córkę księcia litewskiego Kiejstuta, która podarowała grunt pod budowę. Ta początkowo niewielka, jednonawowa budowla uposażona została darowizną w 1476 roku przez wójta Kacpra Wilka, co trzy lata później zatwierdził książę Bolesław V. Prawdopodobnie dzięki temu pod koniec XV wieku kościół rozbudowano do formy trójnawowej bazyliki, poprzez podwyższenie nawy głównej i dostawienie do niej naw bocznych. W pierwszej połowie XVI wieku do kościoła dobudowano wieżę, dla której w 1548 i 1569 dzwony wykonał ludwisarz, niejaki Maciej Mrugawka.
Podczas wojny ze Szwedami 1656 roku kościół został złupiony i zniszczony. Odbudowano go do końca XVII wieku, ale w stylistyce barokowej, co doprowadziło między innymi do przekształcenia elewacji zewnętrznych, arkad międzynawowych i sklepienia w nawach bocznych. W pierwszej połowie XVIII stulecia bryłę kościoła powiększono dwoma nowożytnymi kaplicami, ale już w 1750 roku kościół spustoszył pożar. Odbudowa miała miejsce w latach 1753 – 1779.
W XIX stuleciu kościół był wielokrotnie przebudowywany i remontowany, w tym najmocniej w latach 1883 – 1890, kiedy to budowla została pod kierunkiem Feliksa Zygadlewicza przekształcona w stylistyce neoromańskiej. Zabytek poddano częściowej regotyzacji w latach 1908 – 1915 (konstrukcja dachu, sklepienie prezbiterium, odkrycie pierwotnego gzymsu i okna wschodniego) oraz następnie w 1936 roku (szczyt zachodni). W czasie II wojny światowej kościół był wielokrotnie grabiony i spalony w czasie powstania warszawskiego. Odbudowę przeprowadzono w latach 1947 – 1952.
Architektura
Kościół zbudowany został na nadwiślańskiej skarpie, po północno – wschodniej stronie nowomiejskiego rynku. W XV wieku był trójnawową, czteroprzęsłową bazyliką z wydłużonym, wielobocznie zamkniętym prezbiterium po stronie wschodniej i zakrystią po stronie północnej. W XVI wieku układ przestrzenny budowli powiększono poprzez dostawienie nietypowo od południa wieży – dzwonnicy, połączonej w przyziemiu z nawą przejściem.
Ściany korpusu i prezbiterium wzmocnione zostały równomiernie rozmieszczonymi, uskokowymi przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem. Pomiędzy nimi przepruto ostrołucznie zamknięte okna, w nawie głównej flankowane blendami o podobnym kształcie. Ponadto pod okapem dachu nawy poprowadzono tynkowany fryz, w prezbiterium gzyms podokapowy, a zarówno korpus nawowy jak i prezbiterium opięto cokołem. Wieżę wsparły wysokie uskokowe przypory, a ściany ozdobiły ceglane, geometryczne fryzy, płyciny i blendy.
Wnętrze świątyni zwieńczono sklepieniami gwiaździstymi o różnych rysunkach w nawach bocznych i nawie głównej. Podział na nawy zapewniły w korpusie trzy pary wielobocznych filarów, z których jedynie zachodnia para umieszczona została dokładnie naprzeciwko siebie. Pomiędzy filarami rozpostarto ostrołuczne arkady.
Stan obecny
Kościół zawdzięcza dzisiejszy wygląd powojennej rekonstrukcji, w trakcie której z ruin podźwignięto przede wszystkim XVI-wieczną wieżę, w największym stopniu zniszczoną działaniami wojennymi. Odbudowa była także okazją do gruntownej regotyzacji kościoła. Nad nawą główną założono gotyckie szczyty w miejsce wprowadzonych w okresie nowożytnym szczytów barokowych i późniejszych neoromańskich, a także przywrócono dwie przypory zachodnie, pierwotny wykrój okien i dekoracje blendowe w korpusie nawowym. Nowożytne pozostawiono dwa aneksy po bokach prezbiterium. Wewnątrz korpusu nawowego i prezbiterium założono nowe sklepienia wzorowane na gotyckich. Filary międzynawowe wzmocniono żelbetową konstrukcją, utworzono chór muzyczny. Oryginalne gotyckie relikty wystroju zachowały się w prezbiterium, gdzie widoczny jest portal do dawnej zakrystii, oraz we wschodniej części nawy północnej, gdzie znajdują się pozostałości polichromii z datą 1497.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, A.Siwek, nr 31, Warszawa 2003.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur in Polen. Romanische und gotische Baukunst zwischen Oder und Weichsel, Petersberg 2015.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.