Historia
Pierwotny kościół parafialny w Wągrowcu erygowany został w 1381 roku przez opata Ewararda z Łekna. Prawdopodobnie był on konstrukcji drewnianej, aż do zyskania znaczenia przez miasto, po przeniesieniu do niego cysterskiego konwentu z Łekna, na przełomie XIV i XV wieku. Najpewniej dopiero wówczas, w drugiej połowie XV wieku, na jego miejscu wzniesiono murowane prezbiterium, nawiązujące do fary w Szamotułach (dwuosiowa elewacja wschodnia). Ponadto w 1486 roku wybudowano kaplicę oraz zakrystię.
Korpus nawowy zbudowany został w latach 1551 – 1556 przez mistrza Piotra z Szamotuł, przy czym do prac nad nim użyto, oprócz cegieł, romańskich ciosów przewiezionych z opuszczonego klasztoru cysterskiego w Łeknie. Możliwe również, iż w XVI wieku dobudowano jedynie nawy boczne, a niewielka nawa główna istniała już od końca XIV lub początku XV wieku.
Kościół wągrowiecki wspierali zarówno cystersi jak i mieszczanie, np. w 1561 roku opat przekazał szewcowi Wawrzyńcowi 7 zagonów ziemi rolnej za jego szczególne zasługi przy budowie fary. Ponadto odnotowano liczne dary i zapisy testamentowe przeznaczone na ten cel, aż w 1575 roku biskup Stanisław Fałęcki dokonał konsekracji świątyni. Kościół nie miał jeszcze wówczas sklepień, które dobudowane zostały w latach 90-tych XVI wieku pod nadzorem mistrza murarskiego Bartosza z Poznania.
W 1782 roku odnotowana została w trakcie wizytacji kaplica św. Antoniego nad zakrystią, ale na początku XIX stulecia została ona rozebrana. Kościół był w okresie nowożytnym kilkukrotnie remontowany, między innymi w 1865 roku i 1868 roku oraz w latach 1905 – 1911, kiedy to w kaplicy odkryto polichromie ścienne.
Architektura
Kościół ostatecznie u schyłku średniowiecza uzyskał formę trójnawowej pseudobazyliki, czyli jego nawa główna osiągnęła większą wysokość niż nawy boczne, lecz bez oświetlenia własnymi oknami w clerestorium. Otrzymał on czteroprzęsłowy korpus, którego nawa główna dorównała wysokością oraz szerokością położonemu na wschodzie trójprzęsłowemu, prostokątnemu w planie prezbiterium o wymiarach 9,9 x 14,9 metrów. Zachodnia ściana kościoła z niewiadomych przyczyn została wymurowana pod skosem, tak że plan korpusu uzyskał formę trapezoidu. Przeciwna, wschodnia ściana prezbiterium otrzymała elewację dwuosiową, ze środkową przyporą pomiędzy dwoma smukłymi oknami, wchodzącą w partię szczytową. Także pozostałe elewacje kościoła opięte zostały licznymi przyporami oraz cylindryczną wieżyczką schodową przy fasadzie zachodniej, zdobioną wzorami z cegieł zendrówek. Dodatkowo w naroża korpusu i prezbiterium wstawione zostały zakrystia z jednej strony i kaplica z drugiej, przy czym ta druga w średniowieczu posiadała na piętrze emporę.
Do środka kościoła prowadziły trzy portale: od zachodu do nawy głównej, od północy do ostatniego wschodniego przęsła nawy bocznej oraz od południa do przęsła przedostatniego nawy bocznej. Pierwotnie wszystkie miały formy gotyckie, być może zbliżone do portalu południowego, dość skromnego i uskokowego. Otwory okienne pierwotnie zamknięte były ostrołukami, obustronnie rozglifione. Wąskimi szczelinami przebito jedynie cylindryczną wieżyczkę ze spiralną klatką schodową przy fasadzie zachodniej.
Wewnątrz szerokim przęsłom nawy głównej dodano dwukrotnie węższe wzdłużnie ustawione przęsła naw bocznych. Z powodu pseudobazylikowej formy kościół stał się dość ciemny i mroczny, natomiast ściany wysokie i płaskie. Nawy rozdzielone zostały dwoma rzędami wysokich ośmiobocznych filarów, wspierających arkady o profilu złożonym z trzech wklęsek. Nad nawą główną i prezbiterium rozłożono sklepienie gwiaździste sześcioramienne, w nawach bocznych natomiast krzyżowo – żebrowe. Dla odmiany zakrystię zwieńczono sklepieniem kolebkowym, a kaplicę południową sieciowym. Żebra sklepień wtopiono bezpośrednio w ściany (w nawach bocznych) lub założono na płaskich i krótkich służkach stojących na impostowych gzymsach filarów (w nawie głównej).
Stan obecny
Kościół został częściowo przebudowany w okresie nowożytnym, zwłaszcza w stylistyce późnorenesansowej, której poddano szczyty korpusu i prezbiterium. Przekształcone zostały także dwa pierwotne portale, a trzeci, południowy, zamurowany. Okna natomiast utraciły swój gotycki detal pod tynkowanymi opaskami. Dostawione współcześnie zostały również dwie kruchty: od zachodu i północy, a kaplica południowa została obniżona. Wewnątrz sklepienia kościoła, mimo bardzo późnej daty powstania, otrzymały formy późnogotyckie, zręcznie naśladujące sklepienia powstałe w średniowieczu. W murach kościoła przetrwały liczne drążone w cegle koliste wgłębienia, których pochodzenie można tłumaczyć ludową magią lub wierzeniami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2016.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.