Historia
Wabcz (pierwotnie Wabsko, później Wapicz i Wopitz) pojawił się w źródłach pisanych już na początku XIII wieku, w związku z funkcjonującym tam gródkiem czy też zamkiem. W 1288 roku wieś została ponownie lokowana, wtedy też uposażono jej kościół farny sześcioma wolnymi włókami ziemi. Miejscowy pleban i archiprezbiter Johannes pojawił się jako świadek w dokumencie biskupa chełmińskiego Ottona z 1330 roku.
Budowę kościoła rozpoczęto pod koniec XIII wieku. Dalsze prace budowlane, związane z podwyższeniem wieży i utworzeniem szczytów, były prowadzone w pierwszej połowie XIV wieku, a następnie około połowy XIV stulecia miało miejsce poszerzenie prezbiterium i przekształcenie północnych aneksów. W naznaczonym ciągłymi wojnami polsko – krzyżackimi XV stuleciu, prace budowlane przy kościele zamarły, być może prowadzono jedynie doraźne remonty.
W 1706 roku do kościoła św. Bartłomieja dobudowana została kaplica świętej Anny. Świątynia była odnawiana w latach 1835 – 1840, gdy zrekonstruowano czworoboczny, ceglany hełm wieży. Pod koniec XIX wieku prawdopodobnie wykonano wszystkie sklepienia pozorne wewnątrz świątyni. Ostatnie większe prace remontowe prowadzono w 1966 roku.
Architektura
Kościół św. Bartłomieja w średniowieczu tworzyła pojedyncza nawa o wymiarach 15,8 x 11,5 metra, węższe prezbiterium po stronie wschodniej, zakrystia z aneksem po północnej stronie prezbiterium i wieża przy południowej ścianie nawy. Wymurowano go z kamienia polnego kładzionego warstwami, z użyciem granitu i gruzu oraz z ceglanymi szczytami i górnymi kondygnacjami wieży. Pierwotnie prezbiterium było dwuprzęsłowe, zamknięte ścianą prostą, ale węższe. Poszerzono je około połowy XIV wieku o dwa ciasne przęsła południowe szerokości zaledwie 1 metra. Po rozbudowie prezbiterium na południu zrównało się z nawą, osiągając wymiary 12,4 x 9,6 metra. Masywna wieża z kruchtą w przyziemiu usytuowana była dość nietypowo od południa, a w dodatku pośrodku elewacji nawy.
Nawa i wieża wzmocnione zostały od zewnątrz przyporami, przy czym dwie zachodnie w narożnikach nawy umieszczono pod skosem. Pojedynczą przyporę umieszczono także między nawą a prezbiterium, między prezbiterium i zakrystią oraz przy północno – zachodnim narożniku aneksu przy zakrystii, choć ich rozstaw pierwotnie, przed poszerzeniem prezbiterium mógł być bardziej regularny. Pomiędzy przyporami utworzone zostały ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna, w nawie dwa od południa i jedno od zachodu w partii szczytowej. Ściana północna w średniowieczu mogła być pozbawiona otworów. Prezbiterium doświetlało okno na osi ściany wschodniej i zapewne dwa okna południowe.
Wschodnia ściana prezbiterium kościoła została zwieńczona blendowo – sterczynowym szczytem, częściowo przekształconym w połowie XIV wieku gdy poszerzeniu uległa elewacja wschodnia. Podzielony został on wertykalnie pięcioma lizenami przechodzącymi w sterczyny, a horyzontalnie tynkowanym fryzem przeciętym przez dwudzielne okno osadzone na osi. Ozdobną formę uzyskał również szczyt zachodni nawy z dwoma rzędami blend rozdzielonymi tynkowanymi fryzami i jednym rzędem tarcz herbowych, pierwotnie zapewne malowanych.
Wieża o wymiarach 6,3 x 5,6 metra uzyskała cztery piętra, z których trzy najwyższe od strony zewnętrznej rozdzielono fryzami opaskowymi i ożywiono z trzech stron blendami. Blendy w większości były wąskie, ostrołucznie zamknięte, zgrupowane po dwie. Flankowały przeźrocza o podobnym wykroju, osadzone w ostrołucznych wnękach, z których te na dwóch najwyższych kondygnacjach były wspólne dla obu pięter. Jedynie na poziomie środkowej kondygnacji od wschodu i zachodu utworzono jednodzielne przeźrocza flankowane pojedynczymi, nieco szerszymi blendami.
Wejście do kościoła wiodło przez kruchtę pod wieżą, przez ostrołukowy, czterouskokowy, bogato profilowany portal. Kolejny portal, również ostrołucznie zamknięty i profilowany, umieszczono w zachodniej ścianie nawy. Wewnątrz nawę od prezbiterium oddzielono ostrołuczna arkadą tęczy. Obie części nie zostały podsklepione. Zarówno w nawie jak i w prezbiterium założono drewniane kolebki.
Stan obecny
Kościół św. Bartłomieja i św. Anny, okazały jak na wiejską budowlę sakralną, zachował do dnia dzisiejszego pierwotny układ przestrzenny. Niestety okna w nawie są powiększone, przekształcono też południowe okna w prezbiterium, a w ścianie północnej nawy przebito dwa nowe. Spośród oryginalnych detali architektonicznych w kruchcie pod wieżą znajduje się ostrołukowy, czterouskokowy, bogato profilowany portal z XIII/XIV wieku. Podobny osadzony jest w zachodniej ścianie nawy. Ciekawa jest gotycka elewacja wschodnia prezbiterium ze szczytem dostosowywanym do poszerzanej bryły wschodniej części kościoła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Kulm, red. J.Heise, Danzig 1887.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.