Historia
Zamek w Ujeździe powstał w połowie XIII wieku z inicjatywy biskupów wrocławskich, lecz Ujazd wzmiankowany był po raz pierwszy już w bulli papieskiej Hadriana IV w 1155 roku. Lokacja osady nastąpiła z ramienia biskupa Wawrzyńca i za zgodą księcia opolskiego Kazimierza w 1222 roku. Rok później Wawrzyniec wydał dokument zezwalający wójtowi biskupiemu w Nysie na osadzenie w Ujeździe Niemców, przy czym zastrzegł sobie „locum curie”, co było pierwszą wzmianką o zamiarze budowy zamku. Po powstaniu w połowie XIII wieku rezydował w nim wyznaczony przez biskupa zarządca, ściągający podatki oraz dbający o bezpieczeństwo w okolicy.
W 1370 roku biskup wrocławski Przecław, po przegranej wojnie z księciem opolskim Bolkiem III, zmuszony został do zburzenia fortyfikacji. Król czeski Karol IV Luksemburski, ówczesny pan Śląska oraz senior Bolka III doprowadził do ugody, ale warunkiem miało być między innymi zniesienie warownego charakteru zamku. Umocnienia jednak wkrótce odbudowano i na mocy ugody z 1414 roku, zawartej pomiędzy biskupem Wacławem a księciem niemodlińskim Bernardem, postanowiono zachować, choć w dokumencie zakazano przeprowadzania dalszej rozbudowy zamku.
Ujazd pozostawał w rękach biskupów wrocławskich do 1443 roku, po czym przeszedł we władanie księcia Bolka V. W 1524 roku zamek opisywany był jako ruina, sprzedana przez biskupa Jakuba Mikołajowi Dluhomilowi (Mikołajowi z Bielawy). W 1580 roku przebudowano go w stylu renesansowym, lecz prawdopodobnie został uszkodzony podczas wojny trzydziestoletniej w pierwszej połowie XVII wieku. Po 1729 roku właścicielem rezydencji został Henryk Sobek, który dokonał kolejnej gruntownej przebudowy, nadającej zamkowi cech barokowej rezydencji pałacowej. Od 1838 roku ostatnimi właścicielami budowli była rodzina książęca Hohenlohe. Upadek pałacu nastąpił w 1945 roku, podczas zdobywania miasta przez Armię Czerwoną.
Architektura
Zamek wzniesiono w zachodniej części osady, na południowo – zachodniej krawędzi płaskowyżu wznoszącego się nad dolinami rzeki Kłodnicy i jej północnego dopływu, strumienia Jordan. Od południa sąsiadował on z obwarowanym miastem, którego owalny w planie, pozbawiony baszt obwód o długości około 1000 metrów zajmował obszar około 7,3 ha. Obronę czynną Ujazdu umożliwiał ganek obrońców, początkowo osłonięty krenelażem, a zapewne wtórnie przedpiersiem z przeprutymi strzelnicami. Do miasta prowadziły dwie bramy (od wschodu i zachodu), z których jedna posiadała formę niskiego budynku z flankującą go wieżą. Obronność zamku i miasta wzmacniała bliskość dwóch potoków od wschodu i zachodu, a także rzeka Kłodnica od południa.
Głównym i najstarszym elementem zamku była czworoboczna wieża o długości boków 8,4 metra, wzmocniona w narożach przyporami. Jej zachodnia ściana stała się przed końcem XIII wieku odcinkiem kamiennego muru obwodowego zamykającego prostokątny dziedziniec o wymiarach 23 x 31,5 metra. Mur w partii fundamentowej wzniesiony był z granitowych eratyków i łamanych kamieni bazaltowych, spajanych silną zaprawą wapienną. Posiadał 2,2 metra grubości. W jego wschodniej kurtynie, na osi znajdującej się po przeciwnej stronie wieży, usytuowano bramę wjazdową. Na dziedzińcu nie odkryto co prawda śladów żadnej zabudowy mieszkalnej, lecz mogła ona znajdować się w południowej, niezachowanej części zamku lub była konstrukcji nietrwałej, drewnianej, czy też szachulcowej. Jej istnienie było konieczne, gdyż wieża o wewnętrznej przestrzeni jedynie 26 m2 nie mogła pełnić funkcji rezydencjonalnej.
Zewnętrzną strefę obrony zamku stanowił rozbudowany system fortyfikacji ziemnych, składający się z dwóch suchych fos i dwóch ziemnych wałów, koncentrycznie otaczających zabudowę murowaną. Fosa wewnętrzna miała szerokość 12 metrów i głębokość 3 metrów, natomiast szerokość fosy zewnętrznej wynosiła od 10 do 20 metrów, przy głębokości wahającej się od 2,2 do 4 metrów. Pierwszy wał miał od 5 do 8 metrów szerokości, wał zewnętrzny do 13 metrów szerokości. Obwód zewnętrznych obwarowań obejmował obszar o 33 metrach szerokości na północy i 59 metrach szerokości po stronie zachodniej.
W XIV wieku zamek odbudowany został w ramach starszego założenia ograniczonego obwarowaniami ziemnymi, jednak przy użyciu nowego materiału budowlanego, cegły placówki. Częściowo zachowany kamienny mur obwodowy nadbudowano ścianą ceglaną o szerokości 1,8 metra i bliżej nieznanej wysokości, a w południowej części zamku, która zniszczona była do fundamentów, wzniesiono całkiem nowy odcinek murów ceglanych. W narożu południowo – wschodnim i wzdłuż ściany wschodniej wybudowany został prostokątny w planie budynek o ścianach grubości około 1,6 metra, sprzężony konstrukcyjnie z murem obronnym zamku. Był to dom wielokondygnacyjny, przewyższający koronę murów, pełniący funkcje reprezentacyjno – mieszkalne. Jego budowa doprowadziła do zlikwidowania XIII-wiecznej bramy wjazdowej, którą zastąpiono nową o szerokości 2,1 metra w części północnej. Dominantą zamku wciąż pozostawała wieża czworoboczna, pod koniec średniowiecza zwieńczona narożnymi bartyzanami, przykrytymi wysokimi, spiczastymi dachami i obwiedziona drewnianym gankiem, szerszym niż obwód murów, być może posiadającym charakter hurdycji.
Stan obecny
Przed zniszczeniem w 1945 roku budowla miała formę trójskrzydłowego pałacu otaczającego dziedziniec, kryjącego wewnątrz resztki pierwotnego zamku z przekształconymi w czasach nowożytnych ścianami z fragmentami zdobień. W ostatnich latach zostały one zabezpieczone i odchwaszczone, wybudowano również drewniane schody i platformę widokową na piętrze zamkowym. Obecnie obejrzeć można kondygnację piwniczną i parterową skrzydła zachodniego oraz relikty ścian na wysokości pierwszego piętra. Po stronie wschodniej usytuowana jest ruina jednotraktowego skrzydła frontowego ze ścianą mieszczącą bramę wjazdową. Skrzydło południowe zachowało się jedynie na poziomie fundamentów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.
Romanow J., Zamek w Ujeździe (województwo opolskie), „Tarnogórski rocznik muzealny”, tom 1, Tarnowskie Góry 2003.
Siemko P., Zamki na Górnym Śląsku od ich powstania do końca wojny trzydziestoletniej, Katowice 2023.