Historia
Opactwo ufundował najprawdopodobniej Kazimierz I Odnowiciel w 1044 roku, po kryzysie młodego państwa, wywołanym pogańskim buntem i czeskim najazdem. Benedyktyni mieli wspierać odbudowę państwa i Kościoła. Pierwszym opatem został Aaron pełniący również funkcję biskupa krakowskiego i arcybiskupa. Możliwe jednak, iż opactwo tynieckie dla benedyktynów, obecnych wcześniej w Krakowie, ufundował dopiero syn Kazimierza Odnowiciela, Bolesław II Szczodry. Bowiem według dokumentu legata Idziego z około 1125 roku uposażenie opactwa miało pochodzić właśnie od tego władcy.
W drugiej połowie XI wieku powstał zespół romańskich budowli: trójnawowa bazylika oraz najstarsze murowane zabudowania klasztorne. W połowie XIII stulecia klasztor został zabezpieczony obwarowaniami (prawdopodobnie ulokowanymi po przeciwnej stronie Wisły, w Piekarach) w związku z toczonymi wówczas walkami o tron krakowski pomiędzy Konradem Mazowieckim i jego sprzymierzeńcami a Bolesławem Wstydliwym. Mimo tego w 1260 roku opactwo zniszczone zostało przez najazd mongolski, po którym zabudowania odbudowano w stylistyce wczesnogotyckiej w czasach opata Cosmasa i księcia Leszka Czarnego.
W 1306 roku Tyniec uległ spustoszeniu w wyniku ataku Gerlacha de Culpen, sprzymierzeńca biskupa krakowskiego Jana Muskaty, walczącego z Władysławem Łokietkiem. Wówczas to (lub jeszcze w drugiej połowie XIII wieku) na terenie opactwa wzniesiono zamek, czy też początkowo raczej gródek, mający pełnić funkcje nadgranicznej warowni królewskiej. Już jednak w ciągu XIV wieku stanowił on w zasadzie warowną rezydencją opata, centrum zarządzania klasztornym majątkiem oraz miejscem sprawowania władzy sądowniczej. Jeśli budowla ta posiadała jakiekolwiek znaczenie strategiczne to utraciła je w drugiej połowie XV stulecia, gdy w 1457 roku król Kazimierz Jagiellończyk wykupił księstwo oświęcimskie i zatorskie. To właśnie ich sąsiedztwo i wrogie stosunki z opactwem sprawiały, iż ucierpiała wówczas część dóbr klasztornych, a jednego z mnichów, wysłanego w charakterze posła z petycją do książąt do Zatora, wychłostano i obito, wskutek czego zmarł. Ostatnim przejawem zainteresowania tynieckim zamkiem ze strony monarchy miał być wydany przez Zygmunta Starego w 1509 roku przywilej na pobieranie przydziału soli w żupie wielickiej, aby podtrzymać upadającą warownię. W dokumencie tym nie było jednak mowy ani o załodze królewskiej, ani o pełnieniu przez zamek jakiejś specjalnej funkcji, ani tym bardziej o tym, że był własnością monarszą. Być może, w petycji skierowanej do króla opat starając się pozyskać środki pieniężne na prace remontowe, odwołał się do motywów związanych z pełnieniem przez klasztor funkcji strażnicy. Sam zamek zaś stanowił raczej mieszkalno – obronną rezydencję opata, w której być może nocowała królowa Jadwiga odwiedzająca klasztor w 1394 roku, czy też mieszkał kronikarz Jan Długosz z królewiczami w 1467 i na początku 1468 roku oraz wielu innych gości opatów tynieckich.
W trzeciej ćwierci XV wieku, w czasach opata Macieja Skawinki nastąpiła przebudowa klasztoru w stylistyce gotyckiej, w drugiej połowie XVI wieku zasadniczej przebudowy zamku tynieckiego w stylu renesansowym dokonał opat Hieronim Krzyżanowski, a pod koniec XVI wieku opat Andrzej Brzechwa przebudował i powiększył zabudowania klasztoru. Następnie w kolejnych stuleciach prowadzono w opactwie prace w stylu barokowym, rozpoczęte przekształceniem kościoła około 1616-1622 roku. Konwent spustoszyli i spalili Szwedzi w 1656 roku, lecz wkrótce jego zabudowania ponownie odbudowano i powiększono. Kolejne zniszczenia dotknęły zabudowania klasztorne w związku z zamienieniem ich na twierdzę konfederatów barskich u schyłku XVIII wieku. W 1817 roku konwent tyniecki został zlikwidowany. Po okresie dziewiętnastowiecznego zaniedbania mnisi powrócili do Tyńca w 1939 roku, a od 1947 rozpoczęli odbudowę podniszczonego kompleksu.
Architektura
Opactwo usytuowano na wapiennym Wzgórzu Klasztornym, opadającym po stronie zachodniej pionowymi, skalistymi skarpami ku rzece Wiśle. Także od południa i wschodu stoki były wysokie, co czyniło jedyną dogodną drogę dojazdową możliwą od strony północnej. W pobliżu klasztoru funkcjonowała przeprawa przez rzekę, miała ona jednak znaczenie przede wszystkim dla komunikacji lokalnej.
Najstarszą murowaną budowlą sakralną na wzgórzu tynieckim, pochodzącą z lat 60-70-tych XI wieku, miała być prostokątna w planie kaplica (zlokalizowana na miejscu późniejszej zakrystii), posiadająca wymiary około 6,5 x 9 metrów, a wysokość około 8 metrów. Po 1260 roku zniszczoną podczas najazdu tatarskiego kaplicę zastąpiono nową na planie wydłużonego prostokąta zamkniętego od wschodu apsydą. Miała ona wymiary 3,60 x 12 metrów z trzema kwadratowymi przęsłami wydzielonymi gurtami, oraz sklepieniem krzyżowym wspierającym się na półkolumnach. Do kaplicy prowadził portal osadzony w murze południowym.
Kościół romański z czasów Kazimierza Odnowiciela był wzniesioną w technice opus emplectum z kostek piaskowca (wzmacnianych w narożach większymi kwadrami) trójnawową, pięcioprzęsłową bazyliką bez transeptu, prawdopodobnie z dwoma lub ewentualnie jedną wieżą od zachodu. Od wschodu budowla zapewne zamknięta była trzema apsydami, po jednej na zakończeniu każdej z naw, przy czym środkowa poprzedzona była krótkim czworobocznym przęsłem prezbiterialnym. Forma kościoła w postaci beztranseptowej bazyliki była powszechna w architekturze romańskiej, przy czym najbliższe podobne kościołowi tynieckiemu opactwa benedyktyńskie znajdowały się w osadach: Hronsky Beńadik, Diakovce, Somogyvar i Kapornakp. Tyniec wykazywał też duże związki architektoniczne z wawelskim kościołem św. Gerona (kamieniarka, motyw sznura na półkolumnach i sklepienia w nawach bocznych). Długość kościoła tynieckiego wynosiła 24,1 metra, a szerokość 12,1 metra. Nawy oddzielone były od siebie filarami, w korpusie nawowym kwadratowymi z półkolumnami od strony naw bocznych i krzyżowymi w przęśle zachodnim. Na przedłużeniu nawy głównej w fasadzie zachodniej znajdował się ryzalit o długości około 1 metra. Chór wschodni był sklepiony konchowo (apsydy) i kolebkowo (prezbiterium), nawę główną przykrywał strop lub otwarta więźba dachowa, natomiast nawy boczne sklepienie krzyżowe na gurtach. W skład trójdzielnej partii zachodniej wchodził przedsionek otwarty arkadami ku nawom korpusu. W części środkowej fasady, flankowanej przez dwie wieże, znajdowała się empora.
W drugiej połowie XIII wieku lub na początku XIV stulecia kościół przebudowano w stylistyce wczesnogotyckiej. Był on dostawiony częściowo do północnego muru bazyliki romańskiej z użyciem kostek wapiennych i ciosów piaskowca. W trzeciej ćwierci XV wieku kościół przebudowano w stylu gotyckim na trójnawową, czteroprzęsłową budowlę halową z wydłużonym, trójprzęsłowym, zamkniętym pięciobocznie prezbiterium oraz z kaplicą w przedłużeniu nawy południowej i kwadratową w planie wieżą w części północno – zachodniej. Mury kościoła opięto cokołem oraz przyporami, w narożach rozstawionymi pod skosem. Okna kościoła obustronnie rozglifiono, wyposażono w dwudzielne maswerki.
Od południa do kościoła przylegały romańskie zabudowania klasztorne otaczające wirydarz o bokach długości 14 metrów z pierwotnie drewnianymi krużgankami. W najstarszej fazie funkcjonował tylko budynek po stronie południowej o wymiarach 8,6 x 19,8 metra. Wzniesiony był z kostki wapiennej oraz piaskowca, którym licowane były otwory okienne oraz portal (obydwa zachowane w ścianie zachodniej). Budynek posiadał dwie kondygnacje: prawdopodobnie na dole mieścił refektarz, na górze dormitorium. Posadzka refektarza znajdowała się nieco ponad pół metra niżej niż poziom krużganka oraz niecałe dwa metry niżej w stosunku do posadzki oratorium (kościoła), które usytuowano na przeciwległym krańcu założenia klasztornego, otoczonego drewnianym ogrodzeniem. Co więcej w okresie gotyku wnętrze refektarza pogłębiono na około 1,5 metra stosując wtórnie kostkę romańską. Uzyskaną w ten sposób piwnicę o nieznanej funkcji otynkowano i pobielono.
Z czasem na terenie klauzury pojawiło się także murowane romańskie skrzydło zachodnie (prawdopodobnie o funkcji cellarium i furty klasztornej), dostawione krótszym bokiem do kościoła. W jego południowej części znajdował się sklepiony kanał o długości 4,6 metra i wysokości niecałego metra, zamknięty półkoliście od południa (tzw. skrytka). Wzniesiony został z kostki wapiennej, przykryty był sklepieniem kolebkowym, a w obydwu jego ścianach szczytowych znajdowały się prostokątne otwory obramione piaskowcem. Kontynuacją otworu północnego był ceglany kanalik umieszczony w grubości muru romańskiego. Całość mogła pełnić funkcję kanalizacji lub być rodzajem cysterny na wodę deszczową. Inne zabudowania, zapewne drewniane, mogły znajdować się wzdłuż ogrodzenia. Znajdujące się pośrodku podwórze przekształcone zostało z czasem w krużganki. Krużganków romańskich prawdopodobnie nie zdołano w całości zbudować z powodu najazdów, lecz odnalezione relikty mogą wskazywać, iż planowano umieścić otwarte na wirydarz przeźrocza o arkadach opartych na zdwojonych kolumienkach.
Odbudowany po zniszczeniu przez Tatarów w 1260 roku, klasztor został otoczony piaskowcowym murem o grubości 1,5 metra. Całe założenie miało wówczas rzut kwadratu o boku 40 metrów, a prowadziła do niego brama usytuowana w narożniku południowo – zachodnim. Wciąż funkcjonowało skrzydło południowe z refektarzem i kuchnią, skrzydło zachodnie z cellarium, ukształtowała się z czasem także murowana zabudowa skrzydła wschodniego w którym umieszczono zakrystię przy kościele, kapitularz i nowe dormitorium. W okresie późnego gotyku nadal funkcjonowały trzy piętrowe skrzydła klauzury. Pierwotnie przykryty stropem kapitularz został zwieńczony sklepieniem krzyżowo – żebrowym z płaskorzeźbionym herbem Rawicz na kolistym zworniku. Krużganki od strony wirydarza podparte zostały przyporami, wewnątrz natomiast podsklepione z żebrami spiętymi zwornikami z herbami opactwa, Rawicz, Jelita oraz gmerkami. Ich oświetlenie zapewniły duże, ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna. Przedłużenie kompleksu klasztornego po stronie południowej, gdzie pierwotnie znajdowały się luźne drewniane zabudowania pomocnicze, utworzyło kolejne trójskrzydłowe założenie z wewnętrznym, drugim wirydarzem. W jego części południowo – zachodniej mieściła się biblioteka.
Wjazd na teren klasztoru umiejscowiony był po stronie północno – zachodniej. Ze względu na kluczowe położenie właśnie tam wzniesiono gródek, a następnie XIV-wieczny zamek, będący raczej zespołem bramnym i warowną rezydencją opata z komnatami gościnnymi dla odwiedzających opactwo, niż typowym zamkiem ze stałą załogą. Założono go prawdopodobnie na planie zbliżonym do trójkąta, z jedną wieżą nad skarpą wiślaną i dwoma skrzydłami mieszkalnymi. Zamek i budynki klasztorne opactwa otoczone były grubymi murami, wyposażonymi w chodnik dla straży i krenelaż.
Stan obecny
Dziś w klasztorze tynieckim znaleźć można zarówno elementy romańskie, gotyckie, jak i niestety barokowe. Z najwcześniejszego okresu zachowały się ściany korpusu kościoła do wysokości około 5 metrów, ściana między świątynią a krużgankami z romańskim portalem oraz mury refektarza. Krużganki pochodzą z XV wieku, za wyjątkiem południowego ramienia, rozebranego w XIX wieku i następnie odtworzonego. Także prezbiterium kościoła posiada obecnie formy gotyckie, podobnie jak mury w południowej i zachodniej części klasztornego kompleksu. Spośród gotyckich detali architektonicznych zachowały się między innymi płaskorzeźbione zworniki sklepień w kapitularzu i krużgankach, zamknięte trójliściem okno w skarbczyku, profilowany portal w skrzydle zachodnim i portal w południowej części klasztoru, zachodni portal w kościele. Opactwo wciąż pełni funkcje religijne jednak jego część jest udostępniona do zwiedzania. Informacje praktyczne dla turystów można znaleźć na stronie opactwa tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Bober M., Architektura przedromańska i romańska w Krakowie. Badania i interpretacje, Rzeszów 2008.
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Gronowski M., Zamek w Tyńcu, „Średniowiecze Polskie i Powszechne”, 1 (5), 2009.
Kamińska M., Aktualny stan badań i nowe koncepcje interpretacyjne romańskiego Tyńca [w:] Kraków romański, red. J.M.Małecki, Kraków 2014.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, red. M. Walicki, Warszawa 1971.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.