Historia
Zamek w Tudorowie po raz pierwszy wspomniany został w dokumencie z 1371 roku, w którym sąd ziemski w Sandomierzu rozstrzygnął spór o stawidła (jazy) na stawie przy młynie i grobli „circa castrum Tudorow”, gdzie synowie Pełki, dziedzica Tudorowa, zatrzymywali wodę dla młyna Wojtka z Wąworkowa w nieodległym Karwowie. Pełko mógł być fundatorem zamku, czy też rycerskiego gródka z murowaną wieżą, mogła ona też powstać około połowy XIV wieku z inicjatywy jego bezpośredniego przodka, jako obronna budowla ośrodka okolicznych dóbr ziemskich.
Pełka herbu Janina oraz jego potomkowie, choć często pojawiali się w dokumentach z XIV i XV wieku, nie należeli do znacznych i bogatych rodów, nie pełnili też wysokich urzędów w państwie. Jedynie odnotowany w 1443 roku niejaki Jan de Tudorow był kanonikiem wiślickim. Bracia Pełka i Iwan z przełomu XIV i XV wieku, odnotowywany do 1439 roku pod popularnym w rodzie imieniem kolejny Pełka, czy występujący od 1423 do 1446 roku Piotr z Tudorowa, nie zostali wspomniani w związku z żadnymi ważniejszymi godnościami. Podobnie jako mało znaczący odnotowani zostali przez kronikarza Jana Długosza dziedzice Tudorowa Mikołaj i Piotr herbu Janina, w czasach których w XV wieku w Tudorowie znajdować się miał jeden folwark, kmiece łany, zagrody i karczmy, z których dziesięciny płacono dla kościoła parafialnego we Włostowie.
Zapewne w początkach XVI wieku dobra tudorowskie zostały podzielone na dwie części, z których właścicielem jednej był Wojciech Dmoszycki z Dmoszyc. W 1514 roku wieś wraz z zamkiem zakupił Krzysztof Szydłowiecki, ówczesny kasztelan sandomierski, a później kanclerz koronny. W 1536 roku dobra te przeszły na skutek koligacji małżeńskich w posiadanie Tarnowskich. Po 1567 roku właścicielami Tudorowa byli Ostrogscy, od pierwszej połowy XVII wieku Lubomirscy, a następnie Sanguszkowie. Przypuszczalnie za Ostrogskich lub Lubomirskich, gdy Tudorów stracił znaczenie obronne na rzecz siedziby zarządcy miejscowego folwarku, przebudowana została średniwoeiczna wieża rycerska. W 1753 roku właścicielami Tudorowa po Sanguszkach ponownie zostali Lubomirscy. W tamtym okresie przekazy pisemne o zamku lub wieży już nie wspominały, gdyż kres ich użytkowania przypadł na koniec XVII wieku.
Architektura
Wieża została zbudowana na skalnym wzniesieniu o powierzchni około 140 m2 i względnej wysokości około 13 metrów, usytuowanym w zakolu małej rzeki Włostówki, która opływała założenie od północy i zachodu. Na wschodzie i południu wzniesienie zostało odcięte od płaskowyżu kamienno – ziemnym wałem oraz fosą. Od południa, zachodu i północy znajdowały się dwa stawy utworzone z grobli przecinających rzekę, połączone z usytuowaną od wschodu fosą. Woda w stawach mogła być spiętrzana na dwóch poziomach, w stawie południowym na wyższym poziomie, w północnym na niższym. Ich funkcjonowanie miało znaczenie gospodarcze, ale w razie konieczności stawy pełniły rolę solidnej bariery wodnej. Ponadto znaczną ochronę zapewniały stoki cypla, były bowiem strome, zwłaszcza od południa i zachodu, gdzie natura uformowała pionowe wapienne klify.
Wieżę wzniesiono w południowo – wschodniej części cypla, przy krawędzi wzniesienia, podczas gdy teren po jej zachodniej stronie zniwelowano tworząc plateau przeznaczone na kolejne zabudowania o konstrukcji drewnianej. Wieżę wzniesiono z płaskich płyt łupku w dolnych partiach i dużych kamieni wapiennych w górnych częściach. W przyziemiu budowla otrzymała plan prostokąta o wymiarach 9,35 x 10,5 metra, przy grubości murów dochodzącej do 2,5 mera, co dawało przestrzeń wnętrza wielkości około 5,5 x 4,3 metra. Utworzone w murach odsadzki wskazywałyby na istnienie co najmniej trzech kondygnacji wieży o całkowitej wysokości około 22-25 metrów. W zachodniej elewacji na wysokości drugiej kondygnacji znajdował się ostrołukowy otwór wejściowy lub okienny. W elewacji wschodniej i południowej umieszczono jedynie szczelinowe strzelnice lub otwory doświetlające o kamiennych obramieniach, natomiast elewacja północna pozbawiona była jakichkolwiek otworów. Zwieńczenie hipotetycznie mogło mieć formę krenelażu.
Wieża pełniła przede wszystkim rolę obronną, raczej refugialną, niż przeznaczoną do stałego zamieszkiwania, gdyż nie umieszczono w niej urządzeń grzewczych i latrynowych, a oświetlenie wnętrz było słabe. W jej sąsiedztwie znajdowały się wspomniane dwa stawy, a także drewniany zespół gospodarczo – mieszkalny, częściowo osłaniany przez wieżę, w którym na stałe przebywali właściciele. W bezpośredniej bliskości mogła się mieścić brama wjazdowa na teren gródka, którą mogła osłaniać straż pełniąca służbę w koronie murów wieży. Po zewnętrznej stronie wałów i fosy rozwinął się folwark o charakterze podzamcza.
Stan obecny
Wieża zachowała się do dziś w relatywnie dobrym stanie, lecz bez połowy górnej kondygnacji. Jej obecna wysokość wynosi 20 metrów, pierwotnie była zapewne wyższa o parę metrów. W elewacji zachodniej dojrzeć można ślad zamurowanego ostrołucznego otworu z częściowo zachowanym kamiennym obramieniem. Przetrwały też częściowo dwa pierwotne otwory szczelinowe z kamiennymi obramieniami, podczas gdy otwory z ceglanymi obramieniami zapewne są wtórne. Nowożytne jest obecne wejście do wieży, ewentualnie powstało ono poprzez powiększenie pierwotnego otworu. Wtórne są również tynki wraz z pozostałościami boniowania narożników, bowiem nie uwzględniały one odsadzek. Wieżę otynkowano zapewne w okresie nowożytnym, być może w celu zamaskowania przeróbek związanych z utworzeniem nowych otworów i podziałów kondygnacyjnych. Wokół wieży widoczny jest zarys fosy i ślady wału. Obecnie znajduje się ona w rękach prywatnych. Jej wnętrze nie jest udostępnione do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Florek M., „Castrum Tudorow” – średniowieczna siedziba rycerska w Tudorowie gm. Opatów, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, tom 13/1992.
Lasek P., Obronne siedziby rycerskie i możnowładcze w czasach Kazimierza Wielkiego [w:] Wielkie murowanie. Zamki w Polsce za Kazimierza Wielkiego, red. A.Bocheńska, P. Mrozowski, Warszawa 2019.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Wróblewski S., Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu, Nowy Sącz 2006.