Historia
W miejscu wybranym pod budowę zamku pierwotnie istniał gród, będący siedzibą rodu Święców, wymienioną w źródłach pisanych w 1307 roku. Jeszcze wcześniej osadę odnotowano w 1287 roku, gdy arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka konsekrował miejscowy kościół parafialny. Po przejściu Pomorza Gdańskiego w ręce zakonu krzyżackiego, w Tucholi utworzono komturię oraz lokowano miasto. Komtur tucholski po raz pierwszy odnotowany został w 1330 roku, natomiast w 1346 roku wielki mistrz Heinrich Dusemer ponownie nadał Tucholi dokument lokacyjny. Prawdopodbnie trwała w tym okresie budowa murowanego zamku, ciągnąca się co najmniej do początków drugiej połowy XIV wieku, kiedy to na dokumencie z 1356 roku obok komtura tucholskiego zapisany został mistrz kamieniarski Bertold (jednakowoż mógł on nadzorować budowę miejskich murów obronnych, ukończonych około początku XV wieku). Zapewne jeszcze przed ukończeniem zamek został zdegradowany do rangi prokuratorskiego.
W 1409 roku Tuchola stała się bazą wypadową do krzyżackiego ataku na Bydgoszcz. W odwecie polskie oddziały zajęły miasto i zamek w 1410 roku po bitwie pod Grunwaldem. Oba ośrodki w zarząd otrzymał rycerz Janusz Brzozogłowy, który nie zdołał ochronić Tucholi przed odbiciem jeszcze pod koniec tego samego roku. Wpierw po długotrwałym oblężeniu padło miasto, zaś po bitwie pod Koronowem, na skutek nieprawdziwych pogłosek o jej rzekomym przegraniu przez siły polskie, poddano również zamek. Kilkanaście dni później, pod koniec października, rycerstwo polskie odniosło zwycięstwo w bitwie na przedpolach miasta, lecz próba ponownego zdobycia zamku nie powiodła się i ostatecznie na mocy pierwszego pokoju toruńskiego z 1411 roku pozostał on po stronie krzyżackiej (w opisie ostatnich walk nazwany został „firmissimo”).
W 1431 roku przed uderzeniem na Kujawy Tuchola stanowiła miejsce koncentracji wojsk krzyżackich, pobitych następnie pod Dąbkami, gdzie zginąć miał tucholski komtur Jost von Hohenkirchen. Dwa lata później Tuchola obroniła się przeciwko husyckiej rejzie wspomagającej Królestwo Polskie. Wraz z wybuchem wojny trzynastoletniej wojska Związku Pruskiego podjęły próbę zdobycia zamku. Choć okazała się ona nieudana, to niedługo później garnizon skapitulował i wpuścił gdańskich zaciężnych pod wodzą Jana Maydenburga. Kontrolę nad zamkiem Związek Pruski utrzymał do końca konfliktu. Po 1466 roku, na mocy drugiego pokoju toruńskiego Tuchola włączona została w granice Polski, a zamek stał się siedzibą polskich starostów.
W początkach XVII wieku obwarowania zamku i miasta zapewne znajdowały się w złym stanie, bowiem petycja posłów na sejmie w Warszawie postulowała wzmocnienie obronności Tucholi. Prawdopodbnie fortyfikacje nie zostały wówczas zmodernizowane. W 1655 roku Tucholę zajęli Szwedzi, którzy opuścili ją w kolejnym roku, ale następnie bezskutecznie próbowali kilkukrotnie oblegać. Na skutek walk zabudowania zamku miały zostać uszkodzone, jednak poważniejsze zniszczenia przyniosła detonacja zapasów prochu na początku XVIII stulecia. W momencie zagarnięcia przez władze pruskie po pierwszym rozbiorze Polski, zamek był już mocno zrujnowany. Prawie całkowicie rozebrano go po pożarze miasta z 1781 roku, wykorzystując średniowieczny materiał do odbudowy domów miejskich.
Architektura
Tuchola założona została na lewym brzegu rzeki Kicz, która ochraniała zamkowo – miejskie założenie od zachodu i południa. Krzyżacki zamek stanowił rozległy, otoczony murem i fosą kompleks, w skład którego wchodziła główna część z domem komtura oraz dwa przedzamcza: po stronie północno – zachodniej (zewnętrzne) i północnej (wewnętrzne). Całość od wschodu sąsiadowała z miastem, również otoczonym fosą i murami obronnymi. Fortyfikacje warowni na małej części obwodu były połączone z obwarowaniami miasta, ale zamek zachowywał niezależność gdyż był oddzielony murem z bramą od zabudowań miejskich.
Główny dom zamkowy wzniesiono z cegły na kamiennej podmurówce. Przypuszczalnie było to założenie jednoskrzydłowe, na planie prostokąta o wymiarach około 10 x 36 metrów, usytuowane w południowo – zachodnim narożniku miasta i jednocześnie w południowo – wschodniej części terenu zamkowego. Dom być może otaczał własny mur obwodowy, dodatkowo zabezpieczony fosą zasilaną wodami Jeziora Zamkowego. Prawdopodobnie w przyziemiu budynek posiadał typowy dla średniowiecza podział na trzy pomieszczenia ułożone w jednym trakcie.
Większe podzamcze północno – zachodnie tworzyło w planie kształt zbliżony do trapezu. Od zachodu zabezpieczała go rzeka Kicz, od północy bagna i kanał oraz od wschodu fosa oddzielająca mur zamku od obwarowań miejskich. Fosa biegła również między podzamczem a głównym domem zamkowym oraz między obydwoma podzamczami. Wjazd na teren przedzamcza północno – zachodniego wiódł przez dwie bramy. Zamkowa od strony zachodniej skierowana była w stronę folwarku, natomiast główna znajdowała się po stronie północnej. Co najmniej jedna z nich miała formę wieżową. Własną furtę musiało mieć również podzamcze północne. Według przekazów pisanych zamek posiadał na podzamczach dansker o formie wieży, kuźnię i spichrze.
Stan obecny
Zamek nie przetrwał do czasów współczesnych i co gorsza do dzisiaj nie został kompetentnie przebadany, przez co jego opisy są w dużej części hipotetyczne. Relikty murów zachowały się w piwnicach w obecnym budynku Urzędu Gminy i Starostwa Powiatowego przy placu Zamkowym 1, gdzie widoczny jest również fragment średniowiecznego muru na poziomie parteru. Mur na poziomie piwnicy wraz z dwoma szczelinowymi otworami znajduje się w budynku przy ul. Szkolnej 3, ponadto w szkole przy ul. Szkolna 4 zachowały się przekształcone piwnice ze sklepieniami kolebkowymi i częściowo krzyżowo – żebrowym. W murach Miejskiego Domu Kultury na pl. Zamkowym 8 mogą się kryć relikty budynku gospodarczego z czasów krzyżackich, sięgające miejscami nawet pierwszego piętra.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreise Marienwerder (westlich der Weichsel), Schwetz, Konitz, Schlochau, Tuchel, Flatow und Dt. Krone, red. J.Heise, Danzig 1887.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.