Historia
Według niepotwierdzonej tradycji pierwszy klasztor benedyktyński miał funkcjonować w Trzemesznie już w X wieku, w czasach księcia Mieszka I, miały też w nim zostać złożone zwłoki św. Wojciecha, po jego wykupieniu przez Bolesława Chrobrego z rąk Prusów. W rzeczywistości jednak trzemeszeński klasztor założyli kanonicy regularni, prawdopodobnie w pierwszej połowie XII wieku, przypuszczalnie z fundacji księcia Bolesława Krzywoustego, co wsparła nadaniami jego żona Salomea, ich synowie oraz związani z nimi możni (między innymi komesowie Wszebor, Mikora i Janusz). Po raz pierwszy klasztor odnotowany został w źródłach pisanych w dokumencie Mieszka Starego z 1145 roku (podrobionym stulecie później, ale zapewne wiernie przytaczającym treść starszych zapisków), gdzie bracia i prepozyt Bernard z monasterium Chremenesense otrzymali potwierdzenie starszych nadań, następnie w tzw. przywileju kardynała Humbalda z 1146 roku, w którym legat papieski zatwierdził nadania książąt polskich i innych osobistości, oraz w bulli konfirmacyjnej papieża Eugeniusza III z 1147 roku, w której wziął on Trzemeszno w opiekę. Odbiorcą dwóch ostatnich dokumentów był brat Bernard, zapewne tożsamy z wcześniej wspomnianym prepozytem, oraz towarzyszący mu bracia zakonni.
Do połowy XII wieku wzniesiony został kamienny, romański kościół oraz najpotrzebniejsze zabudowania klasztorne. Już pod koniec XII lub na początku XIII wieku kościół został powiększony, trwały też prace budowlane nad kolejnymi pomieszczeniami klauzury i zabudową gospodarczą, początkowo drewnianą, od XIII/XIV wieku murowaną. W 1216 roku, za czasów prepozyta Mengoza, liczący 18 członków konwent szczycił się posiadaniem wielu relikwii świętych, które przyciągały do klasztoru rzesze pielgrzymów i wspomagały finansowo intensywne roboty budowlane.
W XIII wieku, w trakcie pogłębiającego się rozdrobnienia feudalnego, dzięki licznym i hojnym donacjom (ziemia, kościoły, młyny, karczmy, targi, opłaty sądowe), klasztor trzemeszeński obok konwentów z Mogilna i Strzelina należał do największych właścicieli ziemskich i ośrodków gospodarczych w regionie wielkopolsko – kujawskim. Z tego powodu kanonicy zainteresowani byli tendencjami zjednoczeniowymi, które ułatwiłyby zarządzanie rozległymi majątkami. Liczba nadań w okresie tym zaczęła spadać, coraz większą rolę zaczęły natomiast odgrywać zakupy i zamiany ziemi oraz immunitety ekonomiczne. W 1224 roku książę Władysław Odonic nadał klasztorowi przywilej sądowy zwalniający poddanych klasztoru od jurysdykcji sądów świeckich, a następnie uchylił niektóre ciężary (np. stróże, powód, poradlne, czy też goszczenie łowczych książęcych). Kolejne przywileje udzielali między innymi w 1233 roku Leszek Czarny, który powiększył dochody z żupy solnej, a w 1293 roku Władysław Łokietek, który uwolnił wsie klasztorne na Kujawach z jurysdykcji grodu kruszwickiego.
Na początku XIV wieku klasztor musiał przeżywać kryzys, wiadomo bowiem, że w 1318 roku prepozyt Marcin sprzedał wieś Włostowo nad Gopłem, zaznaczając iż został do tego przymuszony brakiem jedzenia. Około 1359-1360 roku, za czasów prepozyta Mikołaja, stan konwentu pogorszył pożar kościoła i klasztoru. Sytuacja zaczęła się poprawiać dopiero w czwartej ćwierci tamtego stulecia. W 1382 roku król Zygmunt Luksemburski ustanowił w Trzemesznie cotygodniowy targ, a także przeniósł do miasta komorę celną. Dochody miał zwiększyć ogłoszony w 1385 roku przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Bodzantę 40-dniowy odpust, choć jeszcze pod koniec XIV wieku konwent liczył jedynie 14 członków (w tym przeora i kustosza). W 1390 roku prepozyt Jakub zawrzeć miał umowę dotyczącą budowy kaplicy grobowej sędziego kaliskiego Mikołaja z Chomiąży, za co kanonicy otrzymać mieli połowę młyna na rzece Gąsawce. XIV wieku tradycjami sięgała także trzemeszeńska szkoła klasztorna z którą związane było znane w całym kraju skryptorium i biblioteka.
W 1405 roku, za prepozyta Pawła z Zawichostu, klasztor i połowa sąsiedniego miasta zniszczone zostały przez pożar. Zachować się miał jedynie murowany budynek klasztorny, wieża bramna i browar. Zniszczenia stały się zapewne impulsem do gotyckiej przebudowy klasztoru i kościoła klasztornego, prowadzonej w czasach prepozyta Andrzeja, a więc w latach 1408 – 1435. Przed 1424, kiedy to konsekrowano pięć nowych ołtarzy, założono najpewniej sklepienia, oblicowano cegłą romańskie mury oraz rozebrano wieżę zachodnią. Wielka przebudowa gotycka możliwa była dzięki trwającemu do początku XVI wieku okresowi rozkwitu, poświadczonemu między innymi przez podniesienie w 1441 roku rangi klasztoru z prepozytury do opactwa. Uczyniono to na wniosek całego konwentu i prepozyta Peregryna, odtąd pierwszego opata trzemeszeńskiego. W tym samym roku po raz pierwszy poświadczona została pośrednio klasztorna infirmeria (Johannes infirmarius), klasztorny magazyn odzieży (Andreas vestiarius), w 1454 roku odnotowano funkcjonowanie refektarza, a w 1504 roku krużganka.
W pierwszej połowie XVI wieku mniejsze katastrofy przeplatały się z pracami budowlanymi. W 1505 roku spłonąć miała wielka łaźnia, w 1506 roku cela poza zabudowaniami klauzury, zaś trzy lata później wzniesiona miała zostać iglica kościelna. W 1512 roku zniszczeniu uległa połowa stalli, spalonych przez ograniczonego brata niemowę, który siedząc pod stallą zapalił drewnianą lampę, po czym o niej zapomniał i zostawił. Ogień miał strawić połowę siedzisk, księgi, kobierce, obrazy, dach całego kościoła wraz z organami, a także jakieś chorągwie. Odbudowę przeprowadzono za opata Andrzeja z Drążyna, któremu zarzucano zlecanie budowy dzieł niestarannych i wybrakowanych (stajni, uszkodzonej łaźni, piekarni, browaru, młyna końskiego, szafy bibliotecznej, czy zimnej lecznicy).
W drugiej połowie XVI wieku życie zakonne weszło w okres kryzysu, co zahamowało akcję budowlaną w trzemeszeńskim klasztorze. Niedługo później stan degradacji pogłębił się z powodu działań wojennych, najazdu szwedzkiego z XVII wieku oraz późniejszej wielkiej wojny północnej i powtarzających się epidemii zarazy. Spowodowało to opuszczenie, a następnie rozebranie szeregu pomieszczeń (np. domu opata) oraz nowożytne przebudowy pozostałych (związane także z podnoszącym się poziomem wody w przyklasztornym jeziorze). W drugiej połowie XVII wieku za czasów opata Michała Kosmowskiego klasztor raz jeszcze podniósł się z kryzysu, co zaowocowało wielką barokową przebudową kościoła a zarazem niestety usunięciem większości budowli romańsko – gotyckiej. W takiej formie konwent przetrwał do momentu kasaty w 1842 roku, poprzedzonej likwidacją średniowiecznych zabudowań klauzury. W 1945 roku klasztor na skutek podpalenia przez Niemców spłonął, co paradoksalnie pozwoliło odsłonić w trakcie prac renowacyjnych romańskie i gotyckie relikty zabudowy.
Architektura
Klasztor założony został na lekko wywyższonym terenie, ograniczonym od wschodu rozlewiskiem dwóch dużych jezior: Popielewskiego i Ostrowickiego, połączonych rzekami i strumieniami z kolejnymi jeziorami. Od zachodu natomiast i częściowo północy sąsiadował z mniejszym Jeziorem Trzemeszyńskim, które pozostawiało wąskie przesmyki na północnym – wschodzie i południowym – zachodzie, wykorzystywane przez szlaki handlowe i komunikacyjne z Gniezna oraz Poznania, a także Mogilna i Inowrocławia. W odległości około 18 metrów od kościoła klasztornego, po jego zachodniej stronie zaczynała się skarpa, łagodnie opadająca w stronę brzegu jeziora, oddalonego od świątyni o jakieś 40 metrów. Po przeciwnej stronie uformowała się przyklasztorna osada, później wieś targowa z zabudową otaczającą centralny plac (ale bez strony zachodniej, otwartej na klasztor) i od drugiej połowy XIV wieku miasto lokacyjne.
Romański kościół klasztorny w swej najstarszej formie był budowlą trójnawową o układzie bazylikowym, od zachodu zaopatrzoną w masywną czworoboczną wieżę usytuowaną dłuższymi bokami na osi nawy głównej i flankowaną od północy i południa aneksami (na zachodnim przedłużeniu naw bocznych). Po stronie wschodniej kościół zakończono prezbiterium z półkolistą apsydą, które od północy i południa sąsiadowało z czworobocznymi aneksami, być może o wieżowym charakterze, usytuowanymi na wschodnim przedłużeniu naw bocznych. Wieża główna, zachodnia, otrzymała wymiary 9,5 x 11 metrów, korpus nawowy 16,6 metra długości, zaś prezbiterium 8 metrów długości łącznie z apsydą i 4 metry szerokości wnętrza, była to więc budowla monumentalna, wyróżniająca się zwłaszcza masywem zachodnim, okazalszym od bardziej skromnego korpusu i prezbiterium. Od strony nawy wieża otwierała się dwoma arkadami, będącymi częścią empory osadzonej na kolumnie. W obu aneksach przywieżowych mieściły się natomiast prowadzące na nią klatki schodowe. Fasada zachodnia wraz z emporą najpewniej funkcjonowała jako przestrzeń liturgiczna, nie było bowiem od zachodu portalu wejściowego, zaniechanego tam zapewne z racji bliskości jeziora. Od typowych zachodnioeuropejskich westwerków z XI i XII wieku różniła się również wtopieniem wieży w pierwsze przęsło nawy głównej. Podział na nawy zapewniały w korpusie piaskowcowe kolumny z ciężkimi kapitelami kostkowymi o półkolistych ściankach i attyckimi bazami. W części wschodniej kościoła, pod prezbiterium, umieszczona została krypta.
Pod koniec XII lub na początku XIII wieku kościół został przebudowany. Zachowano wówczas mury obwodowe fasady zachodniej oraz korpusu, powiększone nieznacznie z 14 x 16,6 metrów do 14 x 18 metrów, przekształcono natomiast część wschodnią, powiększając prezbiterium które otrzymało w planie kształt wydłużonego prostokąta (już bez apsydy) oraz dostawiając nowy transept. Pod drugim prezbiterium o wymiarach około 6,2 x 8,5 metra, usytuowana została krypta, a kolejną, tym razem ceglaną utworzono po pożarze z 1360 roku.
W trakcie gotyckiej przebudowy kościoła z pierwszej połowy XV wieku, rozebrano jego romańską wieżę zachodnią, tworząc nową fasadę zachodnią. Prawdopodobnie przebudowano też dwa aneksy z klatkami schodowymi, przekształcone do formy nowych wież, wzniesionych z kamienia rozbiórkowego. W górnych partiach ozdobione zostały one ceglanymi, wysokimi, zamkniętymi ostrołucznie blendami, zaś przestrzeń międzywieżową (na miejscu rozebranej wieży romańskiej) zaopatrzono w ostrołuczne okno z maswerkiem. Wewnątrz kościoła oblicowano cegłą elewacje, na romańskich kolumnach oparto ostrołuki arkad i założono sklepienia. Starą emporę podmurowano bliźnią arkadą, a następnie po zamurowaniu arkady romańskiej wyodrębniono pomieszczenie przeznaczone na bibliotekę. Na miejscu grobowców we wschodniej części kościoła utworzono ceglaną konfesję z częścią podziemną i nadziemną (mauzoleum), gdzie stał ołtarz z tryptykiem oraz naturalnej wielkości posąg św. Wojciecha. Całość otaczało kunsztownie rzeźbione dębowe ogrodzenie z tablicami obrazującymi żywot świętego i z herbami polskich rodów, a także żelazna krata ze świecznikami w narożach.
Najstarsze zabudowania klasztorne, wzniesione po północnej stronie kościoła, były konstrukcji drewnianej. Tradycyjnie powinny znajdować się one po południowej stronie kościoła, lecz zapewne przeważyły względy topografii terenu, mianowicie rozwijająca się od południa i wschodu osada oraz możliwość odgrodzenia klauzury od zachodu i północy linią brzegową jeziora. Te pierwsze drewniane budynki najpewniej nie tworzyły jeszcze zabudowy wokół wewnętrznego dziedzińca, lecz były zbiorem kilku luźno rozmieszczonych wokół kościoła domów.
Jeden z pierwszych budynków murowanych wzniesiony został przy wieży kościoła, którą otaczał od południowego – zachodu. Miał około 16-18 metrów długości (ściana południowa), a wewnątrz co najmniej dwie kondygnacje z poziomem piwnicznym podzielonym na trzy komory, wszystkie przykryte sklepieniami kolebkowymi. W późniejszym okresie średniowiecza wzmocniony został od południa dwoma przyporami, a w trakcie wielkiej przebudowy z XV/XVI wieku powiększono go po stronie północnej w miejsce zburzonej wieży romańskiej. Wyścielono wówczas także dno piwnic kamiennym brukiem.
Spośród zabudowań klauzury, rozmieszonej wokół wirydarza po północnej stronie kościoła, najważniejszym i najstarszym było skrzydło wschodnie, wzniesione z kamiennych ciosów oraz łączonej zaprawą cegły. Sąsiadowało ono z transeptem z drugiej fazy romańskiej, powstało więc najwcześniej w pierwszej połowie XIII wieku, mogło też zostać wzniesione po pożarze z 1360 roku. Tradycyjnie musiało ono mieścić kapitularz w przyziemiu, miejsce codziennych zgromadzeń, narad i sądów braci pod przewodnictwem prepozyta a później opata. Mogło też skrzydło wschodnie mieścić w przyziemiu zakrystię lub korytarz prowadzący w stronę przyklasztornej osady po stronie wschodniej oraz fraternię lub skryptorium. Piętro z pewnością przeznaczone było na salę dormitorium.
Następnym w kolejności powstania było skrzydło północne mierzące około 20 metrów długości i 7 metrów szerokości. Posiadało ono klatkę schodową z wejściem od strony północnej prowadzącym do wąskiego, podsklepionego korytarza o długości 5,1 metra i szerokości 1,1 metra, wiodącego do zwieńczonej kolebką komory piwnicznej o wymiarach 7,5 x 5,7 metra oraz do kolejnych mniejszych pomieszczeń piwnicznych. Najpewniej pełniły one rolę spiżarni i magazynów, powiązanych ze znajdującą się powyżej kondygnacją parteru, prawdopodobnie przykrytą wysokim dachem i przypuszczalnie zajmowaną przez refektarz oraz kuchnię. Nie były one połączone ze skrzydłem zachodnim a stykały się jedynie narożnikiem. Komunikacja odbywała się przez krużganek otaczający wirydarz.
Skrzydło zachodnie klauzury o długości około 35 metrów i szerokości 6-7 metrów prawdopodobnie wzniesione zostało w XV wieku. Było ono podpiwniczone ale jedynie w części północnej. Część południowa stykała się z północno – zachodnim narożnikiem wieży romańskiej, wkrótce potem zburzonej i zastąpionej pomieszczeniem biblioteki znajdującej się pomiędzy wieżami gotyckimi. Ze skrzydłem zachodnim łączyła się ona niewielką klatką schodową, przypuszczalnie też w pobliżu, po zachodniej stronie przebudowanej fasady kościoła, znajdowała się furta łącząca klauzurę z terenem cmentarza i dalej z osadą. Samo skrzydło zachodnie wzniesiono pod skosem w stosunku do skrzydła wschodniego, przez co wirydarz uzyskał nieregularną, trapezowatą formę. W budynku zachodnim miał się znajdować refektarz zimowy (ogrzewany), od północy sąsiadujący z kuchnią opacką. Oba te pomieszczenia miała łączyć sień służąca do podawania posiłków, skomunikowana także z pomieszczeniem nowicjuszy, być może znajdującym się na piętrze.
Budowany od około połowy XV wieku krużganek, otaczał trapezowaty wirydarz o wymiarach około 15 x 25 metrów jedynie z trzech stron: od północy, zachodu i południa, być może nie został wzniesiony przy skrzydle wschodnim, a przynajmniej nie pozostały po nim żadne ślady ani przekazy. Wiadomo, iż przy skrzydle zachodnim krużganek był dwupoziomowy. Niższy otwarty był na wirydarz, wyższy zaś, zapewne zamknięty, łączył budynek zachodni z kościołem i usytuowanymi nad skrajem skarpy przy jeziorze latrynami. Alejki krużganka o szerokości od 3,5 do 3 metrów wyłożone były brukiem, a ich środkiem przebiegał wąski kanał odprowadzający wodę deszczową. Zapewne krużganek był krzyżowo sklepiony, gdyż od zewnątrz podpierały go przypory.
Pod koniec XIV lub na początku XV wieku w odległości około 70 metrów po północnej stronie kościoła, wzniesiony został prostokątny w planie budynek o wymiarach 13 x 32 metry, usytuowany dłuższymi bokami na linii północny – wschód, południowy – zachód. Jego mury wzniesiono ze starannie układanych warstwami kamieni, uzupełnianymi co kilka warstw wyrównaniami ceglanymi. Umieszczone po południowej stronie wejście wiodło do pomieszczenia (11 x 6,5 metra) wyłożonego barwną, szkliwioną posadzką ceramiczną. Zapewne miało ono charakter gospodarczy, było kuchnią lub sienią połączoną z kuchnią, gdyż w narożniku mieścił się komin i można było z niego przejść do innych izb. Kolejne, niewielkie pomieszczenie przyziemia (7,6 x 6,5 metra) pokryte było na podłodze drewnem, a jego wnętrze ogrzewane najstarszym na terenie klasztoru piecem kaflowym. Trzecie pomieszczenie, skomunikowane z kuchnią, otrzymało wymiary 10,5 x 6,5 metra i podobnie jak we wcześniejszych izbach wewnętrzne elewacje pokryte tynkiem. Prawdopodobnie wszystkie pomieszczenia przykryte były płaskimi stropami (brak oporów pod sklepienia) nad którymi znajdowała się druga kondygnacja. Oświetlenie budynku zapewniały przeszklone okna, musiał więc mieć on charakter reprezentacyjny. Przypuszczalnie pełnił funkcję domu prepozyta, a następnie opata.
Po stronie północno – zachodniej kościoła, w pobliżu brzegu jeziora, znajdował się budynek ogrzewany piecem typu hypocaustum, utożsamiany ze znaną ze źródeł pisanych łaźnią (zastąpioną w okresie gotyckim kolejną, większą, także ogrzewaną piecem hypocaustum). W jej pobliżu z czasem wyrosły bliżej nieznane zabudowania gospodarcze, być może mieszczące młyn z kieratem, stodoły, chlewy czy piekarnię, oraz drewniany pomost wysunięty w stronę jeziora gdzie znajdowała się przystań. Na północny – wschód od łaźni funkcjonowała klasztorna kuźnia, zaś po stronie południowej w okresie późnego średniowiecza zbudowano grupę budynków mieszczących zapewne szpital z lecznicą (infirmeria) oraz browar. W tej pierwszej umieszczano braci starych i schorowanych, poddawano też członków konwentu okresowemu upuszczaniu krwi, co jak wierzono miało działanie zdrowotne. Zmarłych chowano na cmentarzu po południowej stronie kościoła, oraz na cmentarzu północnym, zlikwidowanym w trakcie przebudowy z XV wieku. Całe założenie klasztorne musiało być ogrodzone jakiegoś rodzaju murem, wiadomo bowiem, iż na teren trzemeszeńskiego konwentu prowadziła murowana wieża bramna.
Stan obecny
Przebudowa barokowa prawie całkowicie przeobraziła romańsko – gotycki kościół klasztorny. Pozostawiona została jedynie część zachodnia z dwuwieżową (ale obniżoną) fasadą oraz trzy przęsła korpusu nawowego. Kościół znacznie przedłużono ku wschodowi, zespolono transept z korpusem i pozbawiono średniowiecznych detali architektonicznych. Obecnie wewnątrz widoczne są tylko dwie romańskie kolumny międzynawowe, obmurowane ceglanymi ścianami, dwa filary przyścienne oraz fragmenty przesklepionego przęsła pod emporą zachodnią. W paru miejscach dzięki skuciu tynków obejrzeć także można kamienne elewacje murów romańskich (czy też przemurowanych w okresie gotyku przy użyciu starszego materiału budowlanego) wraz z małymi otworami okiennymi przyziemia. Z okresu gotyckiego zachowało się gwiaździste sklepienie przęsła międzywieżowego, jedna arkada międzyfilarowa i duże ostrołukowe okno nad chórem muzycznym. Niestety w XVIII i XIX wieku rozebrano wszystkie trzy skrzydła klauzury oraz łączący je krużganek. Pozostały po nich jedynie odkryte w trakcie badań archeologicznych gotyckie komory piwniczne skrzydła zachodniego i północnego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Józefowiczówna K., Prace badawczo-naukowe w kościele parafialnym w Trzemesznie, „Ochrona Zabytków” nr 8/1 (28), 1955.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.
Wiewióra M., Zespół klasztorny kanoników regularnych w Trzemesznie w świetle badań archeologiczno – architektonicznych, Toruń 2000.