Historia
Budowę gotyckiego kościoła farnego Trzebiatowa (niem. Treptow) rozpoczęto prawdopodobnie w pierwszej ćwierci XIV wieku, kiedy to poprzedzająca go świątynia pod wezwaniem św. Mikołaja, zlokalizowana na terenie dawnego grodu nad Regą, stała się zbyt mała. Budowę prowadzono w trzech etapach, zaczynając tradycyjnie od części prezbiterialnej. Następnie około połowy XIV wieku wzniesiono korpus nawowy, a być może u schyłku XIV wieku dostawiono pod wpływem kolegiaty kołobrzeskiej wzorowany na niej masyw wieżowy. Wyższe partie wieży i sklepienia kościoła zostały zbudowane w pierwszej połowie XV wieku.
W 1534 roku, na mocy uchwały sejmików stanów zachodniopomorskich, kościół Mariacki stał się świątynią protestancką. Nieco wcześniej, na początku XVI wieku, mieszczanie trzebiatowscy ufundowali stalle i ambonę, a w 1515 roku cztery dzwony. Być może część wyposażenia kościoła oraz jego majątek przejęte zostały przez księcia po wprowadzeniu reformacji. Zapewne też średniowieczny, gotycki wyrój wnętrza zaczął się zmieniać z powodu odmiennych wymagań nowego kultu oraz coraz popularniejszej stylistyki renesansowej. Patronat nad kościołem Mariackim pełniło wówczas po części miasto, a po części książę.
Pierwsze poważniejsze remonty kościoła musiały być prowadzone po zniszczeniu zwieńczenia wieży przez wichurę w 1584 roku. W XVII wieku utrzymanie okazałej budowli stało się coraz cięższe z powodu strat spowodowanych wojną trzydziestoletnią i postępującym upadkiem gospodarczym, a zarazem zubożeniem miasta. Z prośbą o pomoc w naprawach rajcy wielokrotnie zwracali się w XVIII wieku do pruskich władców. W 1784 roku odbudowano zwieńczenie wieży, natomiast w latach 1865-1867 dokonano renowacji i regotyzacji całej budowli. Po II wojnie światowej świątynia stała się ponownie kościołem katolickim. W 1986 przeprowadzono prace remontowe.
Architektura
Kościół Mariacki został usytuowany w północnej części średniowiecznego miasta lokacyjnego, na parceli oddzielonej od rynku blokiem zabudowy, na brzegu skarpy łagodnie opadającej ku rzece, ale nie bezpośrednio przy miejskich murach obronnych. Nietypowa lokalizacja fary wynikała być może z usytuowania jej na miejscu starszego, przedlokacyjnego kościoła romańskiego. Gotycka budowla uzyskała formę trzynawowej, czteroprzęsłowej hali z wyodrębnionym dwuprzęsłowym, zamkniętym wielobocznie prezbiterium, czworoboczną wieżą wyrastającą z masywu zachodniego i zakrystią przystawioną do prezbiterium od północy. Mury wzniesiono z cegły o wiązaniu wendyjskim (prezbiterium, korpus nawowy) oraz gotyckim (wieża, zakrystia).
Prezbiterium powstało z przęsła na planie kwadratu oraz z przęsła wschodniego zamknięcia złożonego z trzech ścian. Jego wysmukłą bryłę opięto przyporami i wypełniono gotyckimi, wysokimi oknami o ostrołukowym wykroju, z parapetami opartymi na gzymsie kapnikowym. Ponad nimi pomiędzy przyporami utworzono z ceglanych kształtek fryz, umieszczony tuż pod gzymsem koronującym. Łącznie z prezbiterium wzniesiono wieżyczkę komunikacyjną zlokalizowaną w miejscu zetknięcia się południowej ściany prezbiterium ze wschodnią ścianą nawy południowej korpusu. Wnętrze prezbiterium przykryto sklepieniem gwiaździstym, sześciodzielnym nad wschodnim zamknięciem. Żebra sklepienia we wschodnim zamknięciu opuszczono wiązkami służek aż do posadzki, a w przęśle kwadratowym służki podwieszono na konsolach.
Korpus nawowy założono na planie prostokąta o wymiarach 57,8 x 24,2 metra, opiętego uskokowymi przyporami, w narożach umieszczonymi pod skosem. Zamiast jednej z nich przy narożniku południowo-zachodnim zlokalizowano sześcioboczną wieżyczkę komunikacyjną, przykrytą stożkowatym, ceglanym hełmem. Od strony wschodniej bryła korpusu nawowego została zwieńczona trójkątnym szczytem rozczłonkowanym spiętrzonymi, wąskimi, ostrołukowymi blendami. Podobnie jak w prezbiterium elewacje zwieńczono fryzem i gzymsami oraz przepruto wysokimi, trójdzielnymi oknami o profilowanych, ostrołukowych ościeżach, osadzonymi w przestrzeniach miedzy przyporami. Wewnątrz sklepienia nawy spoczęły na trzech parach ośmiobocznych, gładkich filarów i dwóch parach półfilarów. Filary te wsparły rozpostarte nad wszystkimi nawami sklepienia gwiaździste.
W ostatnim etapie budowy świątyni powstał masyw wieżowy o murach dochodzących w przyziemiu nawet do 4,2 metrów grubości. Nie był on przewidziany w pierwotnej koncepcji, o czym świadczyły ukośne przypory wzniesione na styku masywu i naw bocznych. Założono go na planie prostokąta przylegającego dłuższą krawędzią do nawy. Pierwsza kondygnacja, równa wysokością korpusowi nawowemu, pomieściła w sobie obszerną kruchtę, podzieloną na trzy przęsła, z których każde przykryte zostało sklepieniem gwiaździstym spływającym na cylindryczne służki. Na osi wieży ponad portalem umieszczono duże okno o profilowanych, ostrołukowych ościeżach. Również od strony północnej i południowej znalazły się okna o identycznym wykroju. Drugą kondygnację utworzyła kwadratowa w planie wieża, stanowiąca poziom dzwonny. Wszystkie elewacje tej kondygnacji ozdobiono ostrołukowymi blendami z maswerkowym wypełnieniem (koła z sześcioliśćmi), przy czym w niektórych blendach przepruto otwory szczelinowe, przez które wydobywał się dźwięk dzwonów. Kondygnacja ta zakończona została platformą na której wzniesiono ostatnią, wieloboczną kondygnację wieży, zdobioną na każdym boku triadą wąskich blend o przeplatających się archiwoltach.
Stan obecny
Kościół zachował średniowieczny układ przestrzenny i bryłę, odnowioną w trakcie XIX-wiecznej regotyzacji. Z tego okresu pochodzi nowe zwieńczenie wieży w postaci ujętej serią szczycików iglicy. Wymienione lub odnowione zostały liczne detale architektoniczne (maswerki, fryzy, gzymsy, profilowane ościeża okien i portali), a także ceglane lico elewacji. Nie zachowało się sklepienie w dwóch przęsłach podwieżowej kruchty, a na żebrach sklepiennych korpusu zlikwidowano XVI-wieczną polichromię architektoniczną. Średniowieczne wyposażenie w większości zostało wymienione w okresie nowożytnym. Zobaczyć można jedynie płyty nagrobne, w tym nagrobek Arnolda Krampehla i jego rodziny z 1382 roku, a także fragmenty stall z XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, Der Kreis Greifenberg, Stettin 1914.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.