Historia
Zamek powstał na miejscu osady grodowej Postolsko funkcjonującej przed 1251 rokiem. Jego budowę rozpoczęto w połowie XIII wieku, a kolejne prace nad rozbudową trwały do końca XIV wieku. Stanowił siedzibę konwentu i komtura toruńskiego. Pierwszym znanym był niejaki Otto wymieniony w 1251 roku, natomiast pierwsze informacje pisemne o zamku pojawiły się w dokumencie biskupa sambijskiego Henryka z 1255 roku. Wynika z niego, iż w okresie tym przygotowywano się do wzniesienia murów i wieży zamku, a w 1263 roku trwały prace przy budowie kaplicy zamkowej. W latach 1437-1440 komturem toruńskim był Konrad von Erlichshausen, późniejszy wielki mistrzem Zakonu, a ostatnim komturem piastującym urząd na zamku toruńskim był Albrecht Kalb w latach 1446-1454.
W 1410 roku po bitwie grunwaldzkiej zamek toruński na krótko przejęły oddziały polskie. Gdy wojna się zakończyła, a zamek powrócił w ręce krzyżackie, nastąpiły krwawe represje wobec torunian, co pogłębiło ich nienawiść do Zakonu. W 1420 roku na zamku wybuchł pożar, lecz mieszczanie nie udzielili mu pomocy. Część zabudowań spłonęła, przez co budowla prawdopodobnie podupadła.
W 1440 roku burmistrz toruński przebywając na zamku na czele delegatów Związku Pruskiego, zażądał od władz zakonnych zaprzestania wojen z Polską pod groźbą poszukania sobie nowego pana. Doszło do tego 4 lutego 1454 roku, kiedy tajna rada związku podjęła dedycję o wypowiedzeniu posłuszeństwa. Dwa dni później Torunianie zażądali oddania zamku, a po odmowie, w kolejnym dniu przystąpili do oblężenia. Trzeciego dnia komtur Albrecht Kelb poddał warownię i otworzył bramy zamku, a rada miejska Torunia natychmiast zdecydowała o jego zburzeniu, aby uniemożliwić władzy zwierzchniej, niezależnie czy polskiej czy krzyżackiej, trzymanie w Toruniu wojsk. Wydarzenia te zapoczątkowały polsko – krzyżacką wojnę trzynastoletnią, zakończoną dopiero w 1466 roku podpisaniem drugiego pokoju toruńskiego, na mocy którego królestwo polskie odzyskało Pomorze Gdańskie z Gdańskiem (jako Prusy Królewskie), ziemię chełmińską i ziemię michałowską.
W okresie nowożytnym teren zamkowy był wykorzystywany jako wysypisko śmieci, jedynie dansker wykorzystywano od 1600 roku na magazyn prochu. Zapewne w tym okresie przebudowana została jego górna część. Jeszcze w średniowieczu, po 1484 roku w południowej części górnego podzamcza mieszczanie wznieśli Dwór Bractwa św. Jerzego zwany też Dworem Mieszczańskim. W XIX i XX wieku odnowiono jego elewacje w tylu neogotyckim. Dopiero w 1966 roku ruiny zamku uporządkowano, odsłaniając zachowane fragmenty.
Architektura
Wpływ na kształt zamku miało trójkątne wzniesienie na którym został zbudowany, nadające mu kształt połowy owalu z prostą kurtyną zwróconą w stronę Wisły. Starsze drewniane obwarowania grodu były sukcesywnie zastępowane murowanymi. W pierwszym etapie około połowy XIII wieku wzniesiono kamienny mur osłaniający podzamcze od strony północno – wschodniej. Jego budowy prawdopodobnie nie ukończono i przerwano w związku ze zmianą planów. Równocześnie po niwelacji terenu rozpoczęto prace nad ceglanym już obwodem murów głównego zamku w którym najstarsza zabudowa mieszkalna była jeszcze drewniana. W latach 60-tych i 70-tych XIII wieku przystąpiono do drugiego etapu budowy, w trakcie której zaczęto wznosić murowane skrzydło południowe oraz obwarowania zachodniego podzamcza górnego, połączonego ze starszą kamienną kurtyną. Po wschodniej stronie zamku przekopano natomiast sztuczny kanał (strugę Toruńską), kluczowy dla gospodarczo – sanitarnego zaplecza zamku. Następnie w czwartej ćwierci XIII stulecia rozpoczęto prace nad podzamczem północnym, gdzie usytuowano infirmerię oraz nad zabudowaniami w południowej części podzamcza górnego. W okresie tym prawdopodobnie ukończone zostało skrzydło południowe zamku głównego. Niemal pełny kształt zamek otrzymał w pierwszej ćwierci XIV wieku po wzniesieniu wschodniego podzamcza dolnego z wieżą latrynową (dansker), oraz skrzydła wschodniego i wieży głównej na zamku górnym, który został dodatkowo otoczony zewnętrznym, drugim obwodem muru i przekopem. Ostatnie prace z końca XIV wieku wiązały się z powstaniem zabudowy na terenie międzymurza zamku górnego, budową skrzydła północno – zachodniego oraz z przekształceniem krużganków.
Wjazd na dziedziniec zamku górnego znajdował się od zachodu, a zabudowa umiejscowiona była wzdłuż jego murów obwodowych, początkowo jedynie po stronie południowej, od pierwszej ćwierci XIV wieku także wschodniej. Pod koniec XIV wieku praktycznie wszystkie elewacje muru od strony dziedzińca, poza bramą wjazdową, były już zastawione zabudowaniami. Mury obwodowe wzniesiono w trzeciej ćwierci XIII wieku, z cegły w technice opus emplectum, na kamiennych fundamentach, z zewnętrzną warstwą cegieł układaną w wątku wendyjskim.
Najstarszy, główny dom zamkowy wzniesiono po stronie południowej na planie prostokąta o wymiarach 12×54 metry, wzmocnionego od strony dziedzińca przyporami. Była to budowla podpiwniczona i jednotraktowa. Na piętrze znalazły się pomieszczenia mieszkalne i reprezentacyjne. Od wschodu zlokalizowano dwunawową kaplicę nakrytą sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na przyściennych służkach i posiadającą wnękę ołtarzową. Sąsiadował z nią usytuowany pośrodku budynku refektarz, a zachodnią część piętra zajęło dormitorium, czyli pomieszczenie sypialne rycerzy krzyżackich, zwieńczone najpewniej płaskim, drewnianym stropem. Poniżej w części zachodniej południowego skrzydła umieszczono sklepioną kolebkowo kuchnię, która zajmowała poziom pośredni pomiędzy parterem a piwnicą. Początkowo wypełniała ona całą zachodnią część skrzydła, lecz po pewnym czasie w jej wschodniej partii wydzielono dwa mniejsze pomieszczenia, a część północną przedłużono w stronę dziedzińca i skomunikowano ze skrzydłem północno – zachodnim. W głównym pomieszczeniu kuchni znajdował się piec z kapturowym kominem opartym na granitowych kolumnach. W środkowym pomieszczeniu na parterze, także zwieńczonym sklepieniem kolebkowym, umieszczono schody do refektarza w grubości północnego muru. Możliwe, iż we wgłębieniu wyciętym w zachodniej ścianie, mieścił się pierwotnie piec ogrzewający ciepłym powietrzem górny refektarz. Pozostałe pomieszczenia parteru oraz w niższej piwnicy zapewne także pełniły funkcje gospodarcze.
W części północnej dziedzińca znajdowała się ośmioboczna, wolnostojąca wieża główna o średnicy 10 metrów. Wzniesiono ją z cegły na cokole z kamiennym gzymsem, a narożna wykonano z kamieni granitowych i wapiennych. W podziemnej partii wieży usytuowano loch więzienny, sklepiony kopułą z otworem, przez który opuszczano skazańców po linie lub drabinie. Loch nie posiadał żadnych okien a jedynie otwór i kanał wentylacyjny. W grubości górnej części murów umieszczone były kręcone schody zapewniające komunikację z wyższymi kondygnacjami wieży. Wejście z zewnątrz zapewne znajdowało się na kilkumetrowej wysokości, dostępne albo po drabinie, schodach przystawionych do wieży lub za pomocą drewnianego ganku z korony murów obwodowych.
Krótkie skrzydło wschodnie planowane było już przy budowie budynku południowego, ale ostatecznie wzniesiono je dopiero w pierwszej ćwierci XIV wieku. Jego mury były grubsze, dlatego zrezygnowano z dostawienia wzmacniających konstrukcję przypór. Skrzydło miało zapewne trzy kondygnacje. Piwnicę przykryto sklepieniem krzyżowym i skomunikowano nowym portalem południowym z piwnicą skrzydła południowego oraz portalem zachodnim z szyją piwniczną łączącą się z szyją piwnicy kaplicznej. Parter skrzydła wschodniego mieścił pomieszczenia zwieńczone sklepieniami krzyżowymi i kolebkowymi, a ślady na murach oraz komin we wnęce skłaniają do przypuszczeń, iż w jednym z nich mieścił się piec służący do ogrzewania ciepłym powietrzem kapitularza, położonego na wyższym piętrze. Kapitularz (który mógł być refektarzem, w świetle ostatnich badań istnienie kapitularzy na zamkach krzyżackich jest kwestionowane) przykryty został sklepieniem krzyżowo – żebrowym.
Wszystkie pomieszczenia przyziemia i piętra skrzydła południowego oraz wschodniego, a także dansker połączone były murowanym krużgankiem, który na dziedziniec otwierał się ostrołukowymi arkadami. Jego przyziemie sklepione było kolebkowo – krzyżowo bądź kolebkowo z lunetami, a na piętrze między filarami arkad znajdowały się ażurowe, ceramiczne balustrady z czołem filarów zdobionym terakotowymi płaskorzeźbami o formach maswerków z wimpergami. W części południowej pod koniec funkcjonowania zamku krużganek został przebudowany i zamurowany w związku z wstawieniem klatki schodowej, która przejęła jego funkcje. Mieściła się ona w przybudówce wciśniętej w południowo – wschodni narożnik przy kaplicy i refektarzu. W jej wnętrzu umieszczono również wyloty szyi piwnicznych, które wymagały przebudowania z powodu utrudnionego dojścia do pomieszczeń parteru, za sprawą podniesienia poziomu dziedzińca. Przekształceniu uległa także część wschodniej partii krużganka w której wydzielono dwa pomieszczenia.
Pod koniec XIV wieku zabudowana została przestrzeń pomiędzy wieżą główną a murem obwodowym po stronie północno – zachodniej. Stanęło tam wąskie skrzydło, poszerzające się od 3 do 7 metrów w miarę przechodzenia na stronę wschodnią, w stronę kapitularza, gdzie na dziedzińcu było więcej wolnego miejsca. Także część południowo – zachodnia, sąsiadująca z kuchnią, była szersza niż środkowa. Skrzydło to wypełnił szereg pomieszczeń umieszczonych na dwóch lub trzech kondygnacjach, przy czym dolne były sklepione, a górne posiadały drewniane stropy. W części wschodniej w pobliżu przejścia do danskera wyróżniała się nieco większa komnata przykryta dwoma przęsłami sklepienia krzyżowego i zaopatrzona w narożny kominek, pod którą na parterze znajdowało się bardzo podobne pomieszczenie. Izby te mogły być zajmowane przez wyższych urzędników np. komtura.
Z naroża skrzydła wschodniego wyprowadzony został dansker, który sięgał 32 metry poza obwód murów. Dostęp do wieży możliwy był za pomocą murowanego ganku opartego na dwóch półkoliście sklepionych arkadach i masywnym filarze. Sama wieża pierwotnie była wyższa i być może miała zwieńczenie w postaci ośmiobocznego cylindra. W jej zachodnim filarze umieszczono szyb o przekroju prostokąta (90×120 cm) biegnący przez całą jego wysokość. U dołu otwarty był on w stronę Strugi, gdzie spadały nieczystości, a u góry dostępny przez ostrołukowy portal. Dodatkowe latryny mogły się znajdować przy ganku, blisko jego połączenia z murem obwodowym zamku, gdzie z dwóch stron przepruto po trzy duże ostrołukowe otwory, być może pierwotnie prowadzące do drewnianych wykuszy.
Zamek górny otoczony był niższym zewnętrznym murem obronnym, wydzielającym szerokie na 8 do 12 metrów międzymurze. W jego północnej części wzniesiono dwa małe budynki na planie prostokąta. Mur zewnętrzny był zróżnicowany: po stronie południowej posiadał ganek na arkadach, natomiast w pozostałych częściach rozszerzał się ku dołowi. W górnej części najpewniej zwieńczony był krenelażem i chodnikiem dla obrońców. Poprzedzał go przekop o szerokości 10-13 metrów, ale tylko od strony północnej i zachodniej, gdyż od południa wystarczającym zabezpieczeniem były wody Wisły, a od wschodu płynął strumień młyński za którym znajdował się staw.
Przedzamcza zamkowe posiadały samodzielne fortyfikacje. Po stronie zachodniej znajdowało się podzamcze górne, leżące na obniżonym terenie doliny rzeczki Postolec, pierwotnie należącej do mieszczan toruńskich. W 1262 roku przekazali oni ją Krzyżakom z prawem budowy młyna, a zakonnicy uzyskany teren otoczyli murami: od południa przy nadrzecznych skarpach, od zachodu od strony miasta oraz od północy, w poprzek doliny i wzdłuż obniżenia, dostawiając kurtynę do starszego kamiennego muru, połączonego z parchamem zamku górnego. Obwarowania te wzmacniały cztery baszty i dwa lub trzy budynki bramne. Poza narożnymi, baszty początkowo były otwarte od strony wewnętrznej, zabudowano je z tyłu prawdopodobnie na początku XIV wieku. Do narożnej baszty północno – zachodniej dostawiono mur miejski. W kurtynie zachodniej znalazła się brama zachodnia zbudowana na planie pięcioboku wysuniętego trzema ścianami na ulicę podmurną Starego Miasta. Musiała być co najmniej piętrowa gdyż w 1392 roku przechowywano w niej ubiory, tkaniny i duże ilości żywności. Na północ od niej przy murze stał dom z mieszkaniem menniczego, natomiast na południe od bramy zachodniej długi na około 60 metrów odcinek muru aż do narożnej baszty południowej zastawiony został podłużnym ciągiem budynków o szerokości około 10 metrów. Ich funkcja nie jest pewna, lecz nie były to zabudowania o charakterze gospodarczym, a domy o większym znaczeniu. W jednym z nich odkryto relikty pieca typu hypocaustum. Przed nimi na całej długości podzamcza górnego przepływał strumień, mający ujście do Wisły w otworze (śluzie) w murze na południu. Teren ten wykorzystano do wzniesienia kolejnych dwóch budynków murowanych po stronie wewnętrznej obwodu oraz szachulcowego młyna wodnego przystawionego do muru od zewnątrz. Jeden z budynków murowanych otrzymał trzy wąskie ostrołukowe okna przeprute w murze obronnym do którego przystawał, oświetlające komnatę ze sklepieniem opartym na czterech kolumnach. Być może był to wspominany w 1388 roku letni refektarz. Ponadto na podzamczu musiały się znajdować bliżej nie zlokalizowane zabudowania gospodarcze: kuźnie, siodlarnie, browar, wozownia, piekarnia i stajnie.
Wąski teren po północno – wschodniej stronie zamku górnego zajmowało podzamcze dolne, przecięte nurtem rzeczki zwanej Strugą Toruńską. Jej koryto było ocembrowane drewnem, a wzdłuż niego grzbietem grobli prowadziła brukowana droga, którą Krzyżacy mogli przemieszczać się pomiędzy oboma toruńskimi miastami. Ponad Strugą zbudowany był także wspomniany dansker połączony gankiem z zamkiem górnym, a wykorzystując jej nurt na podzamczu dolnym pracował młyn zamkowy, od północy sąsiadujący z wieżą bramy Młyńskiej, a od wschodu ze znajdującym się już za murem obronnym Stawem Komtura. Brama Młyńska pierwotnie prowadzić musiała na most skierowany w stronę zabagnionej doliny, która najpóźniej w drugiej połowie XIV wieku, po usypaniu grobli, przekształciła się w staw. Także od strony podzamcza wiódł do niej mniejszy drewniany pomost przerzucony ponad Strugą. W południowym narożniku podzamcza wyjście na tereny nadwiślanego nadbrzeża zapewniała brama Mennicza. Być może wraz z jej budową przestała funkcjonować brama Młyńska. Wschodni odcinek muru w drugiej połowie XIV wieku zawalił się. Jego odbudowę finansowało rycerstwo, przez co ich herby umieszczone zostały na blankach na przemian z herbem krzyżackim.
Teren obniżenia po północnej stronie zamku górnego graniczył zarówno z podzamczem górnym, jak i na krótkim fragmencie z podzamczem dolnym. Na jego ograniczony z każdej strony murami obronnymi dziedziniec prowadziła brama północna podzamcza górnego, natomiast w stronę Nowego Miasta toruńskiego skierowana była czworoboczna wieża bramna zwana Garbarską. W południowej części dolnego podzamcza usytuowany był budynek zamkowej infirmerii (szpitala zakonnego) – wzniesiony na planie prostokąta, piętrowy, podpiwniczony, kryty dwuspadowym dachem.
Stan obecny
Dzisiejszy zamek zachowany jest jako trwała ruina. Z budynków zamku głównego do dzisiaj zachował się dansker, czyli wieża ustępowa wraz z prowadzącym do niej gankiem, fosa, dolne partie murów i ośmiobocznej wieży oraz piwnice. Na terenie przedzamcza zachowały się budynki związane z zamkiem: młyn i znaczne odcinki murów przedzamcza dolnego z bramami Młyńską i Menniczą oraz fragmenty murów podzamcza górnego z basztą południową i Dworem Mieszczańskim, przekształconymi w XIX wieku. Ruiny zamku można zwiedzać w okresie marzec-październik codziennie w godz. 10.00-18.00, a w okresie listopad-luty w godz. 10.00-16.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Zamek krzyżacki w Toruniu XIII-XXI wiek, red. M.Rubnikowicz, Toruń 2017.