Historia
Zamek toruński (niem. Thorn) prawdopodobnie powstał na miejscu osady grodowej Postolsko, funkcjonującej nad Wisłą przed połową XIII wieku. Jego budowę rozpoczęto najwcześniej między końcem lat 30-tych a połową XIII wieku, z ewentualną przerwą w czasie pierwszego powstania pruskiego. W latach 1242-1249 Toruń wraz z Chełmem i Radzyniem był jednym z nielicznych ośrodków krzyżackich, jakie nie dostały się w ręce buntowników. Po spacyfikowaniu rebelii Krzyżacy założyli w Toruniu komturię, siedzibę konwentu rycerzy zakonnych, i powrócili do budowy zamku. Pierwszym znanym komturem był niejaki Otto, odnotowany w źródłach pisanych w 1251 roku, natomiast pierwsze informacje pisemne o zamku pojawiły się w dokumencie biskupa sambijskiego Henryka z 1255 roku. Odnotowano w nim, iż w okresie tym przygotowywano się do wzniesienia murów i wieży zamku („opus turris castri Thorunensis”). W 1262 roku Krzyżacy mieli przejąć formalnie od miasta dolinę Postolca, wraz z prawem do utworzenia na niej zabudowań górnego podzamcza. W 1263 roku trwały prace przy budowie kaplicy zamkowej Świętego Krzyża, wznoszonej według papieskiego legata Anselma po raz kolejny („capellam in castro de novo construere”). Budowę zamku ukończono pod koniec XIV wieku, na co wskazywałaby między innymi wzmianka z 1292 roku o młynie „under der burch ze Thorun”.
W 1339 roku zamek toruński musiał być uznawany za budowlę na tyle okazałą i bezpieczną, iż przeprowadzono w nim negocjacje w sprawie odszkodowań wojennych dla króla Kazimierza Wielkiego („in preurbio castri Thorun”). Być może obrady te odbywały się w domu komtura na terenie podzamcza. Również na terenie podzamcza wystawiony został w 1388 roku dokument potwierdzający polsko-krzyżacką ugodę („in aula estiuali in suburbio castri Torun”). W drugiej połowie XIV wieku na zamku prowadzono też prace nad powiększeniem lub modernizacją zabudowań, bowiem w 1384 roku wzmiankowano 720 tysięcy cegieł, a w 1392 roku odnotowano na zamku „nowe” pomieszczenia („nuven gemache”).
W 1410 roku, z obawy przed zniszczeniem miasta, Torunianie uznali władzę polskiego króla Władysława Jagiełły. Jeszcze przed bitwą pod Grunwaldem złożyli hołd, zamek zaś pomimo przygotowań do obrony prowadzonych przez wielkiego szafarza, przejęty został przez oddziały polskie. Miasto w zarząd otrzymał od króla kasztelan nakielski Wincenty z Granowa, zamek natomiast marszałek Zbigniew z Brzezia. Pod koniec września Władysław Jagiełło odwiedził Toruń, między innymi udając się na zamek, ale już w listopadzie wojska komtura gdańskiego Henryka Plauena rozpoczęły oblężenie w celu odbicia swej siedziby. Polski garnizon utrzymał się na zamku do chwili podpisania w 1411 roku pierwszego pokoju toruńskiego, na mocy którego zamek powrócił w ręce krzyżackie. Gdy wojna się zakończyła w Toruniu rozpętano krwawe represje wobec przeciwników zakonu, co z pewnością pogłębiło nienawiść mieszczan do Krzyżaków. W 1420 roku na zamku wybuchł pożar, lecz mieszczanie nie udzielili pomocy. Część zabudowań spłonęła, przez co budowla prawdopodobnie podupadła. W 1442 roku stan zamku miał być nawet oceniany jako grożący zawaleniem, co wymusiło w 1446 roku założenie nowych dachów.
W latach 1437-1440 komturem toruńskim był Konrad von Erlichshausen, późniejszy wielki mistrz Zakonu, po którym urząd ten piastowało jeszcze czterech dostojników, przy czym ostatnim komturem na zamku toruńskim był Albrecht Kalb w latach 1446-1454. W 1452 roku wielki mistrz krzyżacki Ludwik von Erlichshausen odbyć miał z królem Kazimierzem Jagiellończykiem dwudniowe spotkanie na zamku w Dybowie po przeciwnej stronie Wisły, a także na zamku toruńskim, gdzie w jednej z sal reprezentacyjnych odbyło się uroczyste spotkanie z dużą liczbą gości. Być może był to ten sam refektarz („alde Rempther”), w którym w 1453 roku schronili się zbiegli z Nowego Miasta toruńskiego przeciwnicy Związku Pruskiego, antykrzyżackiej organizacji powołanej w 1440 roku do obrony interesów oraz praw miast i rycerstwa pruskiego.
W 1440 roku burmistrz toruński Hermann Rusop, przebywając na zamku na czele delegatów Związku Pruskiego, zażądał od władz zakonnych zaprzestania wojen z Polską, pod groźbą poszukania sobie nowego pana. Doszło do tego 4 lutego 1454 roku, kiedy tajna rada związku podjęła dedycję o wypowiedzeniu posłuszeństwa. Dwa dni później Torunianie zażądali od Krzyżaków oddania zamku, a po odmowie, w kolejnym dniu przystąpili do oblężenia. Trzeciego dnia, po ostrzale i pożarze podzamcza, komtur Albrecht Kelb poddał warownię i otworzył bramy zamku, zaś rada miejska Torunia natychmiast zdecydowała o jego zburzeniu, aby uniemożliwić władzy zwierzchniej, niezależnie czy polskiej czy krzyżackiej, trzymanie w Toruniu wojsk. Wydarzenia te zapoczątkowały polsko – krzyżacką wojnę trzynastoletnią, zakończoną dopiero w 1466 roku podpisaniem drugiego pokoju toruńskiego, na mocy którego Królestwo Polskie odzyskało Pomorze Gdańskie z Gdańskiem (jako Prusy Królewskie), ziemię chełmińską i ziemię michałowską.
W okresie nowożytnym teren zamkowy był wykorzystywany jako wysypisko śmieci, jedynie dansker wykorzystywano od początku XVII wieku na magazyn prochu. Zapewne w tym okresie przebudowana została jego górna część, po tym gdy w 1595 roku eksplozja w pobliskim młynie prochowym wyrządziła zniszczenia dachów i sklepień. Jeszcze w średniowieczu, po 1484 roku, w południowej części górnego podzamcza mieszczanie wznieśli Dwór Bractwa św. Jerzego, zwany też Dworem Mieszczańskim. W XVII wieku niektóre części dawnego zamku zaadaptowano do nowożytnych fortyfikacji miasta. W XIX i XX wieku odnowiono elewacje Dworu Mieszczańskiego w tylu neogotyckim. Dopiero w 1966 roku ruiny zamku uporządkowano, odsłaniając zachowane fragmenty.
Architektura
Wpływ na kształt zamku toruńskiego miało trójkątne wzniesienie na którym został zbudowany, nadające mu kształt połowy owalu z prostą kurtyną zwróconą w stronę Wisły. Zamek znajdował się pomiędzy lokowanym przed 1236 rokiem po stronie zachodniej Starym Miastem toruńskim, a założonym przed 1264 rokiem Nowym Miastem toruńskim, które zajęło teren po północno – wschodniej stronie zamku. Nowe Miasto oddzielała od zamku Struga Toruńska, czyli kanał młyński płynący niewielkim obniżeniem terenu. Od strony wschodniej obszar zamku ograniczał podłużny staw, utworzony na podmokłym i trudnym do przebycia odcinku, natomiast od południa szerokie koryto rzeczne. Na zachodzie miejsce doliny Postolca zajęło podzamcze górne z płynącym przez nie niewielkim strumieniem, oddzielające rdzeń zamku od Starego Miasta toruńskiego.
Budowa zamku postępowała zapewne w miarę rozbierania starszych drewnianych obwarowań grodu, które były sukcesywnie zastępowane murowanymi. W pierwszym etapie, około połowy XIII wieku, wzniesiono kamienny mur osłaniający podzamcze od strony północno – wschodniej. Jego budowy prawdopodobnie nie ukończono i przerwano w związku ze zmianą planów. Równocześnie po niwelacji terenu rozpoczęto prace nad ceglanym już obwodem murów głównego zamku, w którym najstarsza zabudowa mieszkalna była jeszcze drewniana. W latach 60-tych i 70-tych XIII wieku przystąpiono do drugiego etapu budowy, w trakcie której zaczęto wznosić murowane skrzydło południowe oraz obwarowania zachodniego podzamcza górnego, połączonego ze starszą kamienną kurtyną. Po wschodniej stronie zamku przekopano natomiast sztuczny kanał (Strugę Toruńską), kluczowy dla gospodarczo – sanitarnego zaplecza zamku. Następnie w czwartej ćwierci XIII stulecia rozpoczęto prace nad podzamczem północnym, gdzie usytuowano infirmerię oraz nad zabudowaniami w południowej części podzamcza górnego. W okresie tym prawdopodobnie ukończone zostało skrzydło południowe zamku głównego. Niemal pełny kształt zamek otrzymał w pierwszej ćwierci XIV wieku, po wzniesieniu wschodniego podzamcza dolnego z wieżą latrynową (dansker), oraz skrzydła wschodniego i wieży głównej na zamku górnym, który został dodatkowo otoczony zewnętrznym, drugim obwodem muru i przekopem. Ostatnie prace z końca XIV wieku wiązały się z powstaniem zabudowy na terenie międzymurza zamku górnego, budową skrzydła północno – zachodniego oraz z przekształceniem krużganków.
Wjazd na dziedziniec zamku górnego znajdował się od zachodu, w ostrołucznym portalu przeprutym przez kurtynę muru obronnego, początkowo bez wzmocnienia w postaci wieży bramnej. Dopiero w XIV wieku utworzony został niewielki budynek bramny o co najmniej jednej kondygnacji nad przejazdem. Zabudowa mieszkalna umiejscowiona była wzdłuż murów obwodowych, pierwotnie jedynie po stronie południowej, od pierwszej ćwierci XIV wieku także wschodniej. Pod koniec XIV wieku praktycznie wszystkie elewacje muru od strony dziedzińca były już zastawione zabudowaniami, przez co obszar wolnej przestrzeni był bardzo mały, dodatkowo ograniczony wolnostojącą wieżą główną w części północnej. Mury obwodowe wzniesiono w trzeciej ćwierci XIII wieku z cegły w technice opus emplectum, na kamiennych fundamentach, z zewnętrzną warstwą cegieł układaną w wątku wendyjskim.
Najstarszy, główny dom zamkowy usytuowano po stronie południowej, na planie prostokąta o wymiarach 12 x 54 metry. Była to budowla podpiwniczona i jednotraktowa, wzmocniona od strony dziedzińca przyporami. Na piętrze znalazły się pomieszczenia mieszkalne i reprezentacyjne. Od wschodu zlokalizowano dwunawową kaplicę nakrytą sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na przyściennych służkach i posiadającą wnękę ołtarzową. Sąsiadował z nią usytuowany pośrodku budynku refektarz, początkowo kryty stropem, później sklepieniem krzyżowo – żebrowym, a zachodnią część piętra zajęło dormitorium, czyli pomieszczenie sypialne rycerzy krzyżackich, zwieńczone najpewniej płaskim, drewnianym stropem. Poniżej w części zachodniej skrzydła umieszczono sklepioną kolebkowo kuchnię, która zajmowała poziom pośredni pomiędzy parterem a piwnicą. Początkowo wypełniała ona całą zachodnią część skrzydła, lecz po pewnym czasie w jej wschodniej partii wydzielono dwa mniejsze pomieszczenia, a część północną przedłużono w stronę dziedzińca i skomunikowano ze skrzydłem północno – zachodnim. W głównym pomieszczeniu kuchni znajdował się piec z kapturowym kominem opartym na granitowych kolumnach. W środkowym pomieszczeniu na parterze, także zwieńczonym sklepieniem kolebkowym, umieszczono schody do refektarza w grubości północnego muru. Możliwe, iż we wgłębieniu wyciętym w zachodniej ścianie mieścił się pierwotnie piec, ogrzewający ciepłym powietrzem górny refektarz. Trzecie pomieszczenie parteru oraz komory w piwnicy zapewne także pełniły funkcje gospodarcze. Piwnica dzieliła się na dwa pomieszczenia: wschodnie ze sklepieniem krzyżowym opartym na dwóch filarach oraz zachodnim z trzema filarami. Skrajna część zachodnia skrzydła nie została podpiwniczona, gdyż kuchnia zajmowała poziom pomiędzy piwnicami a parterem.
W części północnej dziedzińca znajdowała się ośmioboczna, wolnostojąca wieża główna o średnicy 10 metrów. Wzniesiono ją z cegły na cokole z kamiennym gzymsem, a narożna wykonano z kamieni granitowych i wapiennych. W podziemnej partii wieży usytuowano loch więzienny, sklepiony kopułą, z otworem przez który opuszczano skazańców po linie lub drabinie. Loch nie posiadał żadnych okien a jedynie otwór i kanał wentylacyjny. W grubości górnej części murów umieszczone były kręcone schody zapewniające komunikację z wyższymi kondygnacjami wieży, między innymi z odnotowywaną od XIV wieku zbrojownią. Wejście z zewnątrz zapewne znajdowało się na kilkumetrowej wysokości, dostępne albo po drabinie, schodach przystawionych do wieży lub za pomocą drewnianego ganku z korony murów obwodowych.
Krótkie skrzydło wschodnie o wymiarach około 19 x 12 metrów planowane było już przy budowie domu południowego, ale ostatecznie wzniesiono je dopiero w pierwszej ćwierci XIV wieku. Uzyskało nieco nieregularną w planie formę, ze względu na przebieg muru obwodowego do którego zostało przystawione. Jego mury były grubsze, dlatego zrezygnowano z dostawienia wzmacniających konstrukcję przypór. Skrzydło miało zapewne trzy kondygnacje. Piwnicę przykryto sklepieniem krzyżowym i skomunikowano portalem południowym z piwnicą skrzydła południowego oraz portalem zachodnim z szyją piwniczną łączącą się z szyją piwnicy kaplicznej. Parter skrzydła wschodniego mieścił pomieszczenia zwieńczone sklepieniami krzyżowymi i kolebkowymi, przy czym ślady na murach oraz komin we wnęce skłaniałyby do przypuszczeń, iż w jednym z nich mieścił się piec służący do ogrzewania ciepłym powietrzem kapitularza, położonego na wyższym piętrze. Kapitularz lub refektarz, czy też po prostu komnata reprezentacyjna (w świetle ostatnich badań istnienie kapitularzy na zamkach krzyżackich jest kwestionowane) przykryty był sklepieniem krzyżowo – żebrowym, przypuszczalnie trójprzęsłowym. Komnata ta od północy sąsiadowała z korytarzem wiodącym do ganku danskeru.
Wszystkie pomieszczenia przyziemia i piętra skrzydła południowego oraz wschodniego, a także dansker, połączone były murowanym krużgankiem, który na dziedziniec otwierał się ostrołukowymi arkadami. Jego przyziemie sklepione było kolebkowo – krzyżowo bądź kolebkowo z lunetami. Na piętrze między filarami arkad znajdowały się ażurowe, ceramiczne balustrady z czołem filarów zdobionym terakotowymi płaskorzeźbami o formach maswerków z wimpergami. W części południowej pod koniec funkcjonowania zamku krużganek został przebudowany i zamurowany w związku z wstawieniem klatki schodowej, która przejęła jego funkcje. Mieściła się ona w przybudówce wciśniętej w południowo – wschodni narożnik przy kaplicy i refektarzu. W jej wnętrzu umieszczono również wyloty szyi piwnicznych, które wymagały przebudowania z powodu utrudnionego dojścia do pomieszczeń parteru, za sprawą podniesienia poziomu dziedzińca. Przekształceniu uległa także część wschodniej partii krużganka, w której wydzielono dwa pomieszczenia.
Pod koniec XIV wieku zabudowana została przestrzeń pomiędzy wieżą główną a murem obwodowym po stronie północno – zachodniej. Stanęło tam wąskie skrzydło, poszerzające się od 3 do 7 metrów w miarę przechodzenia na stronę wschodnią, w stronę kapitularza, gdzie na dziedzińcu było więcej wolnego miejsca. Także część południowo – zachodnia, sąsiadująca z kuchnią, była szersza niż środkowa. Skrzydło to wypełnił szereg pomieszczeń umieszczonych na dwóch lub trzech kondygnacjach, przy czym dolne były sklepione, a górne posiadały drewniane stropy. W części wschodniej w pobliżu przejścia do danskera wyróżniała się nieco większa komnata przykryta dwoma przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego, zaopatrzona w narożny kominek i oświetlana oknami z bogatymi kamiennymi maswerkami, pod którą na parterze znajdowało się bardzo podobne pomieszczenie. Izby te mogły być zajmowane przez wyższych urzędników, np. komtura.
Z naroża skrzydła wschodniego wyprowadzony został dansker, który sięgał 32 metry poza obwód murów. Dostęp do wieży możliwy był za pomocą murowanego ganku opartego na dwóch półkoliście sklepionych arkadach i masywnym, kwadratowym filarze w linii muru parchamu. Ganek ozdobiono z dwóch stron rzędami siedmiu poprzecznych szczytów o tej samej wysokości co kalenica dachu ganku, udekorowanych kolistymi blendami ujętymi profilowanymi, wysuniętymi poza lico muru cegłami. Jego podsklepione wnętrze doświetlono z dwóch stron sześcioma parami okien. Sama wieża zbudowana została na rzucie kwadratu, osadzonego na czterech masywnych filarach, między którymi przepływał strumień. Przestrzeń między filarami przykryta została sklepieniem krzyżowym. Od północy, południa i wschodu filary połączono ostrołucznymi arkadami, wpisanymi w półokrągłe nisze przecięte fryzami ząbkowymi. Powyżej elewacje wieży podzielone zostały blendami i oknami. Pierwotnie wieża była wyższa i być może miała zwieńczenie w postaci ośmiobocznego cylindra. W jej zachodniej części umieszczono szyb o przekroju prostokąta (90 x 120 cm) biegnący przez całą jej wysokość. U dołu otwarty był on w stronę Strugi, gdzie spadały nieczystości, a u góry dostępny przez ostrołukowy portal. Dodatkowe latryny mogły się znajdować przy ganku, blisko jego połączenia z murem obwodowym zamku, gdzie z dwóch stron przepruto po trzy duże ostrołukowe otwory o wysokości 2,5 metra, być może pierwotnie prowadzące do drewnianych wykuszy. Wnętrze wieży danskerowej przesklepiono krzyżowo, z narożami na trompach.
Zamek górny otoczony był niższym, zewnętrznym murem obronnym, wydzielającym szerokie na 8 do 12 metrów międzymurze. Mur zewnętrzny był zróżnicowany: po stronie południowej posiadał ganek na arkadach, natomiast w pozostałych częściach rozszerzał się ku dołowi. W górnej części najpewniej zwieńczony był krenelażem i chodnikiem dla obrońców. Poprzedzał go przekop o szerokości 10-13 metrów, ale tylko od strony północnej i zachodniej, gdyż od południa wystarczającym zabezpieczeniem były wody Wisły, a od wschodu płynął strumień kanału młyńskiego, za którym znajdował się staw. W północnej części parchamu wzniesiono dwa małe budynki na planie prostokąta, łącznie posiadające w przyziemiu cztery pomieszczenia i klatkę schodową. W zabudowaniach tych o długości około 32 metrów i szerokości 6 metrów znajdować się mógł dom komtura z kaplicą. Po stronie zachodniej międzymurze zapewne przecinało przedbramie wjazdu do zamku górnego, posiadające charakter prostej szyi.
Przedzamcza zamkowe posiadały samodzielne fortyfikacje. Po stronie zachodniej znajdowało się podzamcze górne, leżące na obniżonym terenie doliny rzeczki Postolec, pierwotnie należącej do mieszczan toruńskich. W 1262 roku przekazali oni ją Krzyżakom z prawem budowy młyna, a zakonnicy uzyskany teren otoczyli murami: od południa przy nadrzecznych skarpach, od zachodu od strony miasta oraz od północy, w poprzek doliny i wzdłuż obniżenia, dostawiając kurtynę do starszego kamiennego muru, połączonego z parchamem zamku górnego. Obwarowania te wzmacniały cztery baszty i dwa lub trzy budynki bramne. Poza narożnymi, baszty początkowo były otwarte od strony wewnętrznej, zabudowano je z tyłu prawdopodobnie na początku XIV wieku. Do narożnej baszty północno – zachodniej dostawiono mur miejski. W kurtynie zachodniej znalazła się brama zbudowana na planie pięcioboku wysuniętego trzema ścianami na ulicę podmurną Starego Miasta. Musiała być co najmniej piętrowa, gdyż w 1392 roku przechowywano w niej ubiory, tkaniny i duże ilości żywności. Na północ od niej przy murze stał dom z mieszkaniem menniczego, natomiast na południe od bramy zachodniej długi na około 60 metrów odcinek muru aż do narożnej baszty południowej zastawiony został podłużnym ciągiem budynków o szerokości około 10 metrów. Ich funkcja nie jest pewna, lecz nie były to zabudowania o charakterze gospodarczym, a domy o większym znaczeniu. W jednym z nich wnętrza ogrzewał piec typu hypocaustum. Przed nimi na całej długości podzamcza górnego przepływał strumień, mający ujście do Wisły w otworze (śluzie) w murze na południu. Teren ten wykorzystano do wzniesienia kolejnych dwóch budynków murowanych po stronie wewnętrznej obwodu oraz szachulcowego młyna wodnego przystawionego do muru od zewnątrz. Jeden z budynków murowanych otrzymał trzy wąskie ostrołukowe okna przeprute w murze obronnym do którego przystawał, oświetlające komnatę ze sklepieniem opartym na czterech kolumnach. Być może był to wspominany w 1388 roku letni refektarz. Ponadto na podzamczu musiały się znajdować bliżej nie zlokalizowane zabudowania gospodarcze: kuźnie, siodlarnie, browar, wozownia, piekarnia i stajnie.
Wąski teren po północno – wschodniej stronie zamku górnego zajmowało podzamcze dolne, przecięte nurtem rzeczki zwanej Strugą Toruńską. Jej koryto było ocembrowane drewnem, a wzdłuż niego grzbietem grobli prowadziła brukowana droga, którą Krzyżacy mogli przemieszczać się pomiędzy oboma toruńskimi miastami. Ponad Strugą zbudowany był także wspomniany dansker, połączony gankiem z zamkiem górnym. Ponadto wykorzystując nurt Strugi na podzamczu dolnym pracował młyn zamkowy, od północy sąsiadujący z wieżą bramy Młyńskiej, a od wschodu ze znajdującym się już za murem obronnym Stawem Komtura. Brama Młyńska pierwotnie prowadzić musiała na most skierowany w stronę zabagnionej doliny, która najpóźniej w drugiej połowie XIV wieku, po usypaniu grobli, przekształciła się w staw. Także od strony podzamcza wiódł do niej mniejszy drewniany pomost przerzucony ponad Strugą. W południowym narożniku podzamcza wyjście na tereny nadwiślanego nadbrzeża zapewniała brama Mennicza. Być może wraz z jej budową przestała funkcjonować brama Młyńska. Wschodni odcinek muru w drugiej połowie XIV wieku zawalił się. Jego odbudowę finansowało rycerstwo, przez co ich herby umieszczone zostały na blankach, na przemian z herbem krzyżackim.
Teren obniżenia po północnej stronie zamku górnego graniczył zarówno z podzamczem górnym, jak i na krótkim fragmencie z podzamczem dolnym. Na jego ograniczony z każdej strony murami obronnymi dziedziniec prowadziła brama północna podzamcza górnego, natomiast w stronę Nowego Miasta toruńskiego skierowana była czworoboczna wieża bramna zwana Garbarską. W tej części podzamcza usytuowany był budynek zamkowej infirmerii (szpitala zakonnego) – wzniesiony na planie prostokąta, piętrowy, podpiwniczony, kryty dwuspadowym dachem.
Stan obecny
Dzisiejszy zamek zachowany jest jako trwała ruina, po raz ostatni poddana konserwacji w latach 2006-2011. Z zabudowań zamku głównego do dzisiaj zachował się dansker, czyli wieża ustępowa wraz z prowadzącym do niej gankiem, fosa, dolne partie murów oraz piwnice ze zrekonstruowanymi w latach 60-tych XX wieku sklepieniami. Do poziomu gruntu zredukowana została wieża główna, w pobliżu której reliktów leżą porozrzucane elementy wysadzone w powietrze w XV wieku. Mur parchamu przetrwał maksymalnie do wysokości 1-2 metrów. Na terenie przedzamcza zachowały się budynki związane z zamkiem: młyn i znaczne odcinki murów przedzamcza dolnego z bramami Młyńską i Menniczą oraz fragmenty murów podzamcza górnego z basztą południową i Dworem Mieszczańskim, przekształconymi w XIX wieku. Niestety teren zamku oszpeca socmodernistyczny budynek na terenie dawnej fosy, w którego wnętrzu znajdują się gotyckie piwnice. Ruiny zamku można zwiedzać w okresie marzec-październik codziennie w godz. 10.00-18.00, a w okresie listopad-luty w godz. 10.00-16.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Zamek krzyżacki w Toruniu XIII-XXI wiek, red. M.Rubnikowicz, Toruń 2017.