Historia
Tolkmicko (Tolkemit) lokowane zostało około 1296 – 1300 roku przez komtura elbląskiego Ludwiga von Schippe. W 1351 roku odnowiono przywilej lokacyjny, w którym miejscowy pleban otrzymał cztery wolne włóki ziemi uposażenia. Urzędował on wówczas jeszcze przy drewnianej lub szachulcowej świątyni, wzmiankowanej w dokumencie z 1344 roku, kiedy to przekazano ją z całym majątkiem i dochodami szpitalowi Świętego Ducha w Elblągu.
Murowany kościół wzniesiony został w Tolkmicku w trzeciej ćwierci XIV wieku, na miejscu wcześniejszego, drewnianego. Poświęcenia murowanej budowli miał dokonać w 1376 roku biskup warmiński Henryk III Sorbom, pod wezwaniem Zwycięskiego Krzyża, Najświętszej Maryi Panny oraz św. Jakuba Apostoła. Bazylikowa forma kościoła była dość rzadka na terenie państwa krzyżackiego. Tolkmicki korpus nawowy wraz z charakterystycznymi dachami poprzecznymi naw bocznych wykazywał silny związek z farą w Ornecie, także budowaną w tym okresie. Około pierwsze połowy XV wieku kościół w Tolkmicku powiększono o wieżę.
Kościół był wielokrotnie niszczony przez pożary. W 1550 roku spłonęło prezbiterium, odbudowane następnie do 1572 roku, w 1636 roku miał miejsce kolejny pożar i jeszcze jeden w 1767 roku. W 1783 roku świątynia została odbudowana ze składek wiernych całej Warmii, natomiast w latach 1900-1902 została gruntownie przebudowana. Powiększono ją o transept, dwie zakrystie i nowe prezbiterium. Ponadto wnętrze otrzymało jednorodne wyposażenie w stylu neogotyckim.
Architektura
Średniowieczny kościół miał formę budowli trójnawowej o kształcie trójprzęsłowej bazyliki, czyli posiadał nawą główną wyższą od naw bocznych (choć clerestorium utworzono stosunkowo niskie). Od zachodu prostokątnego w planie korpusu znajdowała się dobudowana w drugim etapie prac czworoboczna, trójkondygnacyjna wieża, natomiast po wschodniej stronie prezbiterium, być może o wielobocznym zamknięciu. Budowlę wzniesiono na niskim kamiennym cokole, wyżej z cegły w wiązaniu wendyjskim (dolna część wieży), nieregularnym oraz gotyckim.
Gotycka forma świątyni była podkreślona przez ostrołukowe okna, przeprute pomiędzy przyporami wzmacniającymi ściany naw bocznych, w narożach usytuowanymi pod skosem. Podział poziomy elewacji, zarówno naw bocznych jak i nawy głównej, stanowiły tynkowane fryzy pod okapami dachów. Pierwotnie nad każdym przęsłem nawy bocznej znajdował się dach poprzeczny, natomiast nawa główna przykryta była dachem dwuspadowym. Wieża rozdzielona została horyzontalnie dwoma tynkowanymi opaskami (nad którymi poprowadzono ceglany gzyms), natomiast wertykalnie wysokimi, ostrołucznymi blendami.
Wejście wiodło portalami od południa i zachodu. We wnętrzu korpusu, nawa główna o trzech przęsłach oddzielona została od naw bocznych czterema masywnymi, lecz stosunkowo niskimi filarami, wspierającymi ostrołuczne, profilowane uskokami arkady. Nad nimi umieszczone zostały sklepienia gwiaździste. Ich żebra zebrano i połączono (po siedem) nad wspornikami ściennymi, nieco poniżej linii okien.
Stan obecny
Kościół został znacznie przekształcony w okresie nowożytnym. Nie zachowało się oryginalne prezbiterium, dobudowany natomiast został transept, w średniowieczu praktycznie nie występujący w kościołach wiejskich tego regionu. Utworzono także nowe prezbiterium i dwa sąsiadujące z nim aneksy, a wewnątrz umieszczono dwie empory.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chorostian B., Jurkiewicz-Pilska E., Kościół św. Jakuba Apostoła w Tolkmicku, Tolkmicko [b.r.w.].
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.