Historia
Tarnowo Pałuckie już od połowy XII wieku, to jest od momentu fundacji klasztoru w pobliskim Łeknie, było własnością mnichów cysterskich. Pierwsza wzmianka o osadzie pojawiła się w 1218 roku, zaś najstarszy kościół w Tarnowie funkcjonował od około połowy XIII wieku, odnotowano bowiem w nekrologach opactwa z Łekna, iż w 1263 roku zmarł jego pierwszy pleban. Budowa świątyni mogła być związana z uzyskaniem w 1257 roku przez łekneńskich cystersów od papieża Aleksandra IV zezwolenia na prowadzenie działalności duszpasterskiej w swych dobrach.
Kolejny kościół zbudowany został w Tarnowie, jak dowiodły badania dendrochronologiczne, na przełomie 1373 i 1374 roku, przy prowadzeniu kolejnych prac ciesielskich w latach 80-tych i 90-tych XIV wieku. Od momentu powstania, podobnie jak starsza budowla, był on pod patronatem cystersów z Łekna, a po translokacji z Wągrowca, którzy otrzymali w 1370 roku od króla Kazimierza Wielkiego przywilej na założenia miasta na prawie magdeburskim. Budowa większego kościoła musiała być związana właśnie z lokacją Tarnowa, dla którego XIII-wieczna świątynia o rozmiarach kaplicy była niewystarczająca.
W 1404 roku, w okresie rządów opata Chrystiana, papież Innocenty VII potwierdził mnichom prawo patronatu kościoła, nadał im prawo wolnego wyboru plebana i dochody z parafii. Jednak niedługo później świątynia przyczyniła się do problemów, odnotowanych w dokumentach z 1447 i 1448 roku. W okresie tym prowadzona była sprawa między opatem Gotfrydem i konwentem cysterskim a niejakim Stanisławem Gherlinem, klerykiem poznańskim, za którego sprawą na zakonników nałożono ekskomunikę za bliżej nieokreślone oskarżenia związane z tarnowskim kościołem. Prawdopodobnie spór dotyczył prawa patronatu, którego nie chciano uznać, aż do momentu odwołania się do papieża, który cofnął ekskomunikę i oczyścił cystersów z zarzutów.
W latach 1615 – 1616 remontowana była więźba dachowa kościoła nad zakrystią, a w latach 1628 – 1629 wymieniono więźbę dachową nad nawą. Następnie do kościoła dobudowano wieżę, na której belce nadproża wejścia wycięto datę 1639. Prawdopodobnie przy okazji tych prac w nawie kościoła wycięto nowe okna od północy i w prezbiterium od południa. Wieżę remontowano w 1833 roku. W latach 1911 – 1915 i w 1922 roku przeprowadzono prace zabezpieczające świątynię, a w latach 1951-1952 odczyszczono polichromię. Od 1996 do 2001 roku trwał kompleksowy remont i konserwacja kościoła.
Architektura
Kościół usytuowany został na niewielkim wzniesieniu, pośrodku wsi na północnym brzegu Jeziora Rgielskiego. Budowla z drugiej połowy XIII wieku była konstrukcją drewnianą na kamiennym fundamencie, składającą się z pojedynczej nawy o wymiarach około 6,5 x 4,1 metra, oraz niewielkiego, czworobocznego prezbiterium po stronie wschodniej, wielkości około 3,4 x 3,4 metra licząc od arkady tęczy do wschodniej krawędzi fundamentu (wnętrze miało wymiary 2,8 x 2,2 metra). Przypuszczalnie podobnie jak w innych zbliżonych kościołach od północy z prezbiterium sąsiadowała mała zakrystia.
Kościół z końca XIV wieku wzniesiony został na tym samym miejscu, jako budowla orientowana względem stron świata, utworzona z drewna sosnowego w konstrukcji wieńcowej i oszalowana, posadowiona na kamiennej ławie fundamentowej, wykonanej z niewielkich otoczaków oraz dużych głazów narzutowych w narożnikach, nie łączonych żadną zaprawą, a jedynie przysypanych piaskiem. Belki podwalinowe łączone były na zrąb bez ostatków, zaś wyżej belki ścian obwodowych połączono w narożnikach na jaskółczy ogon.
Kościół utworzony została z jednonawowego korpusu na planie prostokąta i węższego prezbiterium zamkniętego na wschodzie ścianą prostą. Od północy dostawiono do niego asymetrycznie zakrystię, a od zachodu do nawy wieżę konstrukcji słupowej z kruchtą w przyziemiu. Dwuspadowe dachy nawy i prezbiterium oraz czterospadowy wieży pokryte zostały gontem (na zakrystię przedłużono połać dachu prezbiterium). Ściany zwieńczono profilowanym gzymsem z kroksztynkami. Wewnątrz nawę od prezbiterium oddzielono półkolistą arkadą tęczy. Nad nawą założono płaski strop, w prezbiterium pozorne sklepienie kolebkowe, zaś w zakrystii strop belkowy.
Stan obecny
Kościół św. Mikołaja, choć na pierwszy rzut oka nie robi większego wrażenia, uchodzi dziś za najstarszy zachowany w podstawowej bryle drewniany kościół w Polsce, który dodatkowo zachował się do dziś w niewiele zmienionej formie. Rozsądnie w trakcie ostatniej renowacji rozebrano ceglaną, XX-wieczną kruchtę, a dachom przywrócono gont w miejsce wcześniejszych dachówek. Kościół znajduje się pod opieką Muzeum Regionalnego w Wągrowcu. Wstęp do jego wnętrza jest możliwy przy okazji mszy świętych oraz po wcześniejszym kontakcie z Muzeum. W środku ściany nawy i prezbiterium oraz stropy pokrywa późnorenesansowa polichromia z około 1639 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Wyrwa A.M., Monumentalna i drewniana architektura sakralna w łekneńskim kompleksie osadniczym do końca XIII wieku [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce, red. Janiak T., Stryniak D., Gniezno 2004.
Wyrwa A.M., Drewniany, parafialny kościół cystersów w Tarnowie Pałuckim w świetle najnowszych badań [w:] Cisterciana. Studia z dziejów i kultury Zakonu Cysterskiego, Kraków-Poznań 2017.