Historia
Zamek wzniósł wojewoda krakowski Spycimir Leliwita z Melsztyna w latach 1328–1331 na terenie Tarnowa Małego nadanego mu przez Władysława Łokietka na zjeździe w Wiślicy. Spycimir od 1331 roku pełnił urząd kasztelana krakowskiego, był także najbliższym współpracownikiem władcy w dziele jednoczenia ziem polskich po okresie rozbicia dzielnicowego. Pomagał również Łokietkowi w stłumieniu buntu niemieckich mieszczan w Krakowie oraz brał udział w wojnie z zakonem krzyżackim. Cieszył się tak dużym zaufaniem władcy, iż ten wyznaczył go wraz z archidiakonem krakowskim Jarosławem na opiekuna i doradcę królewicza Kazimierza. Zamek w Tarnowie stał się dla wpływowego możnowładcy i jego następców siedzibą rodową i ośrodkiem wielkiej własności ziemskiej, która była z niego zarządzana.
Budowa zamku najwyraźniej posuwała się sprawnie, gdyż już trzy lata po otrzymaniu Tarnowa biskup krakowski Jan Grot konsekrował kaplicę zamkową pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, mającą służyć także jako kościół parafialny dla mieszkańców warowni. W 1342 roku Spycimir z Melsztyna wystawił na zamku pierwszy dokument, w którym powierzył niejakiemu Mikołajowi lokację pobliskiej wsi Klikowa.
Po śmierci Spycimira z Melsztyna w 1352 roku, zamek służył kolejnym pokoleniom Leliwitow – Tarnowskich. Jako pierwszy przejął go Rafał z Tarnowa, najmłodszy z pięciu synów Spycimira, podkomorzy sandomierski i kasztelan wiślicki, który dwukrotnie gościł na zamku króla Kazimierza Wielkiego: w 1362 i 1364 roku. W 1372 roku Tarnów odziedziczył syn Rafała, Jan z Tarnowa, jeden z najbardziej znaczących możnowładców przełomu XIV i XV wieku, który wraz ze swym bratem stryjecznym Spytkiem z Melsztyna doprowadził do koronacji Jadwigi Andegaweńskiej, a następnie dążył z sukcesami do jej małżeństwa z Władysławem Jagiełłą i sojuszu z Litwą. W zamian za zasługi w 1387 roku Jagiełło mianował go wielkorządcą Rusi, a Jadwiga obdarzyła dobrami jarosławskimi i przeworskimi, dzięki czemu Jan stał się jednym z najbogatszych magnatów w królestwie. W jego tarnowskiej siedzibie para królewska musiała często bywać, domyślać się można ich obecności między innymi w 1392 roku, podczas uroczystości wyświęcenia w tarnowskim kościele pierwszego katolickiego arcybiskupa halickiego.
W 1441 roku zamek znacznie ucierpiał w trakcie najazdu Węgrów, stronników Elżbiety, wdowy po Albrechcie Habsburgu i jej syna Władysława Pogrobowca, przeciwników Władysława Warneńczyka. Warownia została odbudowana po zniszczeniach, a ówczesny dziedzic, Jan Amor Tarnowski uczynił z niej jeden z najwspanialszych zamków w monarchii. W 1492 roku gościł na nim sławnego historyka, humanistę i dyplomatę Filipa Buanocorsiego, zwanego Kalimachem.
W 1514 roku Tarnów odziedziczył słynny polski hetman wielki koronny Jan Tarnowski, choć w 1528 roku oddał on zamek do dyspozycji węgierskiemu królowi Janowi Zapolyi, który podejmował z niego starania o odzyskanie tronu. W 1537 roku Jan Tarnowski gościł na zamku króla Zygmunta Starego i królową Bonę, a w 1553 roku w Tarnowie odbyło się wesele córki hetmana Zofii i księcia Konstantego Ostrogskiego. Jako, iż miało ono na celu nawiązanie związków rodzinnych pomiędzy dwoma najpotężniejszymi i najbogatszymi rodami w Polsce i na Litwie, uroczystość ta miała niemal królewską oprawę, a Jan do jej przeprowadzenia musiał się zapożyczyć u królowej Bony na 10 tysięcy złotych węgierskich. Uroczystość zgromadziła liczne, najznaczniejsze osoby z obu państw, przy czym sam dwór Tarnowskiego liczył wówczas ponad 150 osób.
Po śmierci hetmana i bezdzietnym zgonie jego syna w 1567 roku, doszło do zatargu o spadek między księciem Konstantym Wasylem Ostrogskim i kasztelanem czechowskim Stanisławem Tarnowskim. Zakończył się on w 1570 roku oblężeniem zamku przez Stanisława Tarnowskiego, który dysponował ponad 1000 osobową armią (200 husarzy, 600 hajduków, nieco drobnej szlachty i zaciężnych). Warownia padła już podczas pierwszego szturmu, prowadzonego pod osłoną ostrzału armatniego, lecz Stanisław Tarnowski nie utrzymał się w niej długo. Do rąk Konstantego spustoszony zamek wrócił już w 1571 roku na skutek wyroku królewskiego. Od tego czasu zdewastowana rezydencja zaczęła podupadać. Kolejni właściciele Tarnowa: Zasławscy, Lubomirscy, Zamoyscy, Koniecpolscy i Sanguszkowie nie czynili starań o przywrócenie jego świetności. Musiał znajdować się w tak złym stanie, iż nie został nawet zajęty przez Szwedów w trakcie potopu (zajęli oni jedynie miasto). Od połowy XVIII wieku ruiny zamku zaczęto rozbierać z przeznaczeniem na budowę klasztoru bernardynek.
Architektura
Zamek zbudowany został na wzniesieniu górującym na ponad 80 metrów ponad położonymi w odległości około 2,5 km murami miejskimi Tarnowa. Pomiędzy miastem a zamkiem rozciągała się szeroka, podmokła dolina, przecięta potokami Wątok i Strusinka oraz kanałem Młynówki. Droga wjazdowa do zamku docierała do niego od strony północno – wschodniej.
Budowla składała się z zamku górnego o charakterze reprezentacyjno – mieszkalnym i zamku dolnego (podzamcza) o przeznaczeniu gospodarczym. Obie części dzielił wykuty w skale przekop, nad którym przerzucony był most, być może zwodzony. W XIV wieku zamek górny składał się z nieregularnego w planie kamiennego muru obwodowego do którego przylegały jednopiętrowe budynki, oraz z wolnostojącej cylindrycznej wieży w części zachodniej, o średnicy zewnętrznej około 8 metrów. Jej średnica wewnętrzna w dolnej partii wynosiła jedynie 2 metry, dlatego wieża z pewnością pełniła rolę stołpu (bergfriedu), stanowiącego ostatni punkt obrony, ale i zabezpieczającego pobliski wjazd na zamek. Przypuszczać można, iż dostęp do niej możliwy był jedynie z poziomu piętra, poprzez drabinę lub kładkę przerzucaną z korony pobliskiego muru obronnego. W jej najniższej kondygnacji mieścić się mogła cela więzienna lub studnia.
Brama na zamek górny znajdowała się po stronie zachodniej. Prawdopodobnie nie miała rozbudowanej formy, początkowo mogła być nawet zwykłym portalem przeprutym w murze obwodowym. W późniejszym okresie, być może w XV wieku, na południe od niej wzniesiono czworoboczny budynek bramny (7 x 5,9 metra) połączony z pierwszą bramą szyją, czy też korytarzem bramnym.
Dziedziniec zamku górnego był nieduży (około 23 x 8 metrów), wybrukowany otoczakami i znajdujący się na nieco wyższym poziomie niż część bramna (z tego powodu po stronie północnej wybudowano kilka stopni ułatwiających pokonanie różnicy wysokości). Po dwóch stronach dziedzińca stały dwa naprzeciwległe budynki mieszkalne: północny i południowy. Zgodnie ze średniowieczną tradycją ich części parterowe najpewniej zajmowane były przez pomieszczenia gospodarcze: magazyny, spiżarnie izby dla służby i garnizonu. Ze względów obronnych ich okna zapewne były nieduże, wąskie i skierowane tylko w stronę dziedzińca. Komnaty na pierwszym piętrze służyły natomiast za mieszkanie pana zamku i jego rodziny; wśród nich lub na drugim piętrze znajdować się także mogła aula, czyli główna komnata reprezentacyjna i pokój w którym skupiało się życie dzienne. Górne pomieszczenia zwykle były już lepiej oświetlane większymi oknami. Możliwe, iż w Tarnowie pomieszczenia posiadały typowy dla średniowiecznych zamków układ ze środkową sienią i dwoma pomieszczeniami po bokach.
Pałac północny oddalony był po stronie zachodniej od wieży głównej zaledwie o 1 metr, tworząc wąskie przejście. Jego mury zewnętrzne miały grubość 2,3 metra, od strony dziedzińca 1,7 metra, a szerokość ścianek działowych wynosiła jedynie 0,8 metra. W części północno – zachodniej był zaopatrzony w wysuniętą ryzalitowo wieżyczkę, być może mieszczącą klatkę schodową lub latryny. Pałac południowy był większy od północnego, dlatego prawdopodobnie mieścił najważniejsze na zamku komnaty, między innymi aulę i poświadczoną źródłowo kaplicę Nawiedzenia Panny Marii.
W XV wieku na zamku wysokim powiększono południowe skrzydło, dobudowując do niego ciąg wąskich pomieszczeń rozdzielonych poprzecznymi murami o grubości 2 metrów. Dodatkowo od północnego – wschodu dobudowano krótkie, dwuizbowe skrzydło, a w części południowo – wschodniej wzniesiono drugą, masywniejszą, cylindryczną wieżę o średnicy 10 metrów. Znajdowała się ona parę metrów poniżej narożnika zamku i z racji usytuowania mogła stanowić zabezpieczenie drogi dojazdowej do podzamcza. Ze względu na datę powstania i masywną formę przypuszczać można, iż była przystosowana do obrony ogniowej (podobnie jak wieża zamku Pieskowa Skała). W XVI wieku wschodnią część zamku otoczono murem wyposażonym w basteje, półbasteje i tzw. arsenał.
Zamek dolny (zwany Przygródkiem) również był otoczony murem obwodowym, wzniesionym z cegły na kamiennym fundamencie o grubości 1,5 metra. Otaczał on teren o kształcie prostokąta o wymiarach 80 x 13,5 metra. W południowo – wschodniej części znajdowała się brama wjazdowa z przyczółkiem mostu, a w zachodniej budowla wieżowa o trzech kondygnacjach. Do południowego odcinka muru przylegała drewniana zabudowa o charakterze gospodarczym. Wjazd na zamek górny umieszczony był we wschodniej części podzamcza, osadzony na podwyższonej rampie i flankowany przez czworoboczną wieżę w narożniku północno – wschodnim. Obie części zamku łączył drewniany most o długości ponad 20 metrów i wysokości 8 metrów nad przekopem.
Budynek bramny był budowlą czworoboczną o przybliżonych rozmiarach 11 x 11 metrów i murach grubych na poziomie przyziemia na około 2 metry. Według nowożytnych źródeł pisanych miał trzy kondygnacje, prawdopodobnie też w XVI wieku wzmocniony został narożnymi, ceglanymi przyporami. Wjazd do niego poprzedzony był mostem zwodzonym, podciąganym długim na 5,3 metra łańcuchem. Na poziomie gruntu umieszczony był przejazd bramny oraz izba wrotnego i dwie komory, przy czym jedna znajdowała się w grubości muru. Od strony dziedzińca podzamcza zadaszone schody wiodły na drewniany ganek i do dwóch ogrzewanych piecem i kominkiem pomieszczeń na piętrze budynku, przeznaczonych dla burgrabiego. Na ich wyposażeniu znajdować się miała szafka ścienna osadzona w grubości muru i latryna.
Wieża zachodnia w murowanym przyziemiu mieścić miała jamę do której za pomocą kołowrotu opuszczano skazańców. Znajdować się tam miała również zaopatrzona w okazałe palenisko kuchnia. Dwie górne kondygnacje wykonane były już z drewna i cegły w konstrukcji szkieletowej, przy czym na każdym piętrze zlokalizowane były dwie komnaty. Prawdopodobnie urzędował w nich sąd i kancelaria, znajdować się tam również mogło archiwum, izba pisarza lub urzędników kancelarii.
Zabudowania przy południowej kurtynie muru podzamcza miały formę jednokondygnacyjną, szerokość wnętrz około 5 metrów, długość zaś od 4 do 10 metrów. Do 1441 roku były one konstrukcji drewnianej, później odbudowano je jako murowane. Niektóre z domów posiadały drewniane stropy podparte słupami, inne były sklepione. Jeden budynek usytuowany został także przy murze północnym, a przy wieży z kuchnią znajdowała się studnia. Wiadomo, iż w okresie nowożytnym wiadro spuszczano do niej za pomocą łańcucha nawiniętego na duże koło, a za pomocą rur, których wyloty znajdowały się przy studni, dostarczano wodę do koryt przy stajniach. Budynki podzamcza mieściły między innymi stajnie, piekarnię, spiżarnię, być może zbrojownię. We wschodniej części dziedzińca doszukiwać się również można dwukondygnacyjnego domu starosty, który administrował miejscowymi dobrami, dbał o bezpieczeństwo i przewodniczył sądom.
W szczególny sposób zagospodarowany został teren na południe od zamku górnego. Znajdował się tam tzw. Zwierzyniec, czyli teren ogrodzony drewnianym parkanem, co najmniej od XVI wieku pełniący rolę parku, po którym pomiędzy drzewami i krzewami przechadzały się jelenie, sarny, bażanty, pawie i inne zwierzęta. W niedużej odległości od zamku znajdowało się także jego zaplecze gospodarcze w postaci osady Podgrodzie, założonej już przez Spycimira z Melsztyna. Była to wieś służebna w której zamieszkiwali rzemieślnicy i parobkowie zatrudniani na zamku.
Stan obecny
Zamek nie przetrwał do czasów współczesnych, widoczne są jedynie relikty części przyziemnych. Wstęp na teren zamkowy jest wolny. Obecnie opiekuje się nim stowarzyszenie „Zamek Tarnowski” dążące do rewitalizacji niszczejących reliktów i otoczenia zamku, a także organizujące imprezy kulturalne i plenerowe, między innymi „Turniej o grzywnę władyki z Marcińskiej Góry”.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lasek P., Obronne siedziby rycerskie i możnowładcze w czasach Kazimierza Wielkiego [w:] Wielkie murowanie. Zamki w Polsce za Kazimierza Wielkiego, red. A.Bocheńska, P. Mrozowski, Warszawa 2019.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Moskal K., In castro nostro Tarnoviensi. Zamek tarnowski jako rezydencja, warownia i centrum administracyjno – gospodarcze dóbr tarnowskich, Tarnów 2001.
Moskal K., Leliwici z Melsztyna i ich zamki, Nowy Sącz 2007.
Wróblewski S., Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu, Nowy Sącz 2006.