Historia
Początki ratusza mogą być związane z 1330 rokiem, kiedy to Spycimir Leliwita lokował miasto Taranów, po której nastąpiła jego szybka zabudowa, zasiedlenie i zagospodarowanie. Akt lokacyjny uwalniał mieszkańców miasta od bezpośredniej podległości urzędnikom państwowym, przyznając tarnowianom szeroki samorząd oraz immunitet sądowniczy. Władze miejskie miały nadzorować handel i rzemiosło, zbierać podatki oraz dbać o porządek i bezpieczeństwo, stanowiąc w zasadzie organ administracyjny, ale też i policyjny oraz sądowniczy. Władzę stanowić miał samorząd mieszkańców reprezentowany przez wybieraną na roczną kadencję radę miejską, w Tarnowie złożoną z 6 rajców i stojącego na jej czele burmistrza. Organem sądowniczym była ława miejska, czyli sąd w którego skład wchodziło 7 ławników wybieranych przez rajców, a przewodził im wójt. Do ławy należało sądownictwo cywilne i karne, lecz wyroki w poważniejszych sprawach, w tym kary śmierci, musiał zatwierdzać właściciel miasta. Warto zauważyć, iż Tarnów na stałe nie zatrudniał kata, musiał go sprowadzać, zazwyczaj z nieodległego Biecza, za osobnym wynagrodzeniem. Dodatkowym czynnikiem samorządowym byli od XV wieku mistrzowie cechowi, których opinii zasięgano w sprawach podatków, porządku i bezpieczeństwa. Rada miejska zatrudniała także funkcjonariuszy miejskich. Byli to: pisarz miejski, skarbnik zwany szafarzem oraz służba miejska – posłaniec, woźny, stróże bram miejskich, trębacz oraz liktorzy czyli straż miejska. Sądzić można, iż władze miejskie ukonstytuowały się niedługo po lokacji, gdyż najstarszy skład rady miejskiej i sądu ławniczego znany jest z 1362 roku.
Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o ratuszu w Tarnowie pochodzi z 1448 roku. Pierwotnie mogła to być budowla drewniana lub drewniano-murowana, która wraz z całą zabudową miasta w obrębie murów została zniszczona w czasie pożarów z 1483 i 1494. Według starszych teorii ratusz miał powstać jeszcze w XIV wieku w postaci dwóch murowanych z cegły budowli, stojących obok siebie w centrum placu rynkowego, które miały pełnić funkcję siedziby sądu wójtowsko-ławniczego i władz miejskich i które miały dopiero na drugim etapie rozbudowy w XV wieku zostać połączone w jeden budynek. Obecnie bardziej prawdopodobną wydaje się teoria o powstaniu murowanego ratusza w XV wieku, z naciskiem na jego końcowy okres, przy czym budynek najprawdopodobniej wzniesiono w jednej fazie budowlanej. Budowla ta utrzymana była w stylu późnogotyckim.
Na początku drugiej połowy XVI wieku rozpoczęła się najważniejsza przebudowa i rozbudowa obiektu, w wyniku której uzyskał on otynkowaną, zwartą renesansową formę. Powiększono wówczas ratusz o część zachodnią, zmieniono formę dachu i zwieńczono budynek wysoką, ceglaną ścianą attyki. Przekomponowano także elewacje w które wprowadzono nowe, większe otwory okienne w kamiennych obramieniach. Prace te związane były z okresem aktywnej działalności budowlanej ówczesnego właściciela miasta, hetmana Jana Tarnowskiego.
W 1792 roku budynek ratusza został prawie całkowicie zniszczony pożarem. Odbudowano go, lecz ze znacznymi zmianami. W latach 1889 – 1892 był remontowany i przebudowany w duchu historyzmu. Potem w latach 1962-1968 i w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku poddany został kompleksowej rewaloryzacji.
Architektura
Według starszej, mniej prawdopodobnej teorii, ratusz w swej najstarszej fazie składać się miał z dwóch stojących obok siebie murowanych budynków, jednokondygnacyjnych i niepodpiwniczonych, powstałych jeszcze w XIV wieku. Do jednego z nich od strony północno-zachodniej przylegać miała kwadratowa wieża, a pomiędzy nimi umieszczono 3 metrowej głębokości dół więzienny lub studnię o kamiennej cembrowinie. Analiza architektoniczna (portal wejściowy, forma kamiennych wsporników ganku wieży oraz sposób opracowania dekoracji zendrówkowej), jednorodność materiałowa i konstrukcyjna w strefie nadziemnej i piwnicznej oraz brak elementów jednoznacznie kojarzonych z XIV wiekiem, wskazują jednak, iż ratusz powstał pod koniec XV wieku w trakcie jednej fazy budowlanej, bez wydzielonego podziału na dwa budynki, przy czym ponad studnią postawiono fundament północnej ściany ratusza, posadowiony na przerzuconej ponad nią arkadzie. Późnogotycki gmach uzyskał także od razu piętro, wieżę i ryzalit przy narożniku elewacji południowej. Pierwotnym zwieńczeniem budynku był zapewne wysoki, kryty dachówką dach dwuspadowy. Oryginalne późnogotyckie otwory okienne były mniejsze i jak się wydaje poprzebijane nieregularnie, a ryzalit południowo – wschodni według niektórych teorii mógł służyć za oparcie zewnętrznych schodów o drewnianej konstrukcji. Całość budynku wykazywała cechy późnego gotyku o dość surowej formie i skromnym detalu z mocniej eksponowaną wieżą, którą urozmaicał rombowy układ cegieł zendrówek oraz fryz. Główny, ostrołukowy portal wejściowy umieszczono w elewacji południowej.
Wewnętrzny pierwotny układ pomieszczeń jest trudny do odtworzenia. Wiadomo jedynie, iż piwnica składała się z trzech sklepionych kolebkowo komór z najmniejszą po stronie wschodniej. Wejście do niej prowadziło przez korytarz ze schodami, a z komory wschodniej przejść można było do dwóch komór zachodnich. Parter posiadał układ dwutraktowy z ceglanym portalem wejściowym prowadzącym do asymetrycznie usytuowanej sieni. Piętro mogło być podzielone na środkową Salę Pospólstwa, Salę Rady po stronie zachodniej, izbę pisarza lub skarbiec po stronie wschodniej oraz sień wejściową w obrysie ryzalitu. Funkcje poszczególnych kondygnacji zapewne powielały schemat z innych średniowiecznych budynków tego typu. W piwnicy sznkowane było piwo i wino oraz składowana broń, parter mieścił pomieszczenia handlowe i magazyny, a najbardziej reprezentacyjna kondygnacja – piętro, stanowiła siedzibę władz miejskich.
Czworoboczna część wieży nadbudowana została u góry częścią cylindryczną, dzięki czemu osiągnęła ona wysokość 28 metrów. Na szczycie wieży umieszczono podwieszony na kroksztynach ganek, gdzie czuwała straż, której jednym z głównych zadań było wypatrywanie pożarów. Wiadomo także, iż samego ratusza przed pożarem bronić miały cechy sukienników, szynkarzy i rzeźników. Stałym elementem ratusza był także zegar, poświadczony źródłowo już w 1526 roku, a zainstalowany zapewne w momencie powstania budynku. Początkowo miał on prawdopodobnie tylko jedną tarczę z jedną wskazówką.
W najbliższym otoczeniu ratusza znajdowała się „skrzynia miejska”, czyli zbiornik z wodą służącą do gaszenia pożarów, od XV wieku zasilany przez wodociąg miejski. W późniejszych czasach okładany był on w zimie furami nawozu, co zabezpieczało wodę przed zamarznięciem. Ponadto w otoczeniu ratusza usytuowana była drewniana zabudowa handlowa. Stanowiły ją kramy i nieco skromniejsze jatki.
Stan obecny
Dzisiejszy ratusz zachował się w formie renesansowej z połowy XVI wieku. Budowla zawiera w sobie wiele elementów z wcześniejszych, gotyckich gmachów m.in. dolną, czworoboczną partię wieży, ściany w dzisiejszym trakcie wschodnim, dawny portal wejściowy czy piwnice. Także „Dół złoczyńców”, obecnie przeszklony, jest widoczny z płyty rynku od strony północnej. Obecnie ratusz jest siedzibą muzeum Okręgowego w Tarnowie i jest udostępniony do zwiedzania. Cennik i godziny otwarcia na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Pawlak R., Polska. Zabytkowe ratusze, Warszawa 2003.
Trusz K.M., Ratusz tarnowski. Historia, architektura, Tarnów 2014.
Strona internetowa it.tarnow.pl, Ratusz.