Historia
Mury obronne Tarnowa wzniesione zostały prawdopodobnie około połowy XIV wieku, po lokacji miasta, w okresie działalności właściciela miasta, Spicymira, który był zapewne fundatorem ich budowy. Nie wiadomo, czy w XV wieku wykonywane były jakieś większe roboty przy fortyfikacjach. System obronny miasta uległ wzmocnieniu w 1468 roku, z chwilą dobudowania od strony zewnętrznej do południowo – wschodniego narożnika murów miejskich zespołu klasztornego bernardynów, otoczonego własnym murem obronnym.
Generalna modernizacja i rozbudowa obwarowań miejskich nastąpiła w pierwszej połowie XVI wieku z inicjatywy i kosztem ówczesnego właściciela miasta, hetmana Jana Tarnowskiego. Większe nasilenia robót podjętych m.in. w związku z zagrożeniem tatarsko-tureckim notowane były w latach 1513-1522, 1531-1538 i w 1544 roku. Najważniejszym przedsięwzięciem tego okresu była budowa u stóp skarpy muru zewnętrznego z bastejami, który otoczył miasto od północy, a może i od zachodu oraz południowego – zachodu. Prace objęły również mur wewnętrzny, który został przebudowany, a w jego linii wzniesiono przynajmniej jedną basztę w północnej części obwodu. Poważnie rozbudowywano bramy oraz wykonywano nawodnione fosy.
W pierwszej połowie XVII wieku miasto już na swój koszt naprawiało mury i wały, dzięki czemu mogło obronić się przed maruderami wojsk kwarcianych w 1655 roku. W tym samym roku poddało się jednak po krótkim oporze regularnej armii szwedzkiej. W drugiej połowie stulecia mury obronne Tarnowa były jeszcze dobrze utrzymane, a ostatnie prace przy naprawie fortyfikacji notowane były w latach osiemdziesiątych XVII wieku.
Już w XVI wieku wobec silnego wzrostu miasta zaczął się proces zabudowy murów obronnych, nasilający się w następnych stuleciach. Ponadto pomieszczenia w bramach wynajmowane były na mieszkania. W XVIII stuleciu mury obronne były już w ruinie i po 1790 roku zaczęła się ich rozbiórka oraz plantowanie fos. Pozostała część murów i baszt została wchłonięta przez zabudowę, przy czym proces ten przybrał na sile po 1836 roku, kiedy rozparcelowano i sprzedano pod zabudowę tereny po fortyfikacjach.
Architektura
Obwód murów obronnych, dostosowany do formy wzgórza, zakreślał kształt dość regularnego owalu, tworzącego kąt zbliżony do prostego w południowo – wschodnim narożniku miasta. Powierzchnia miasta wynosiła ponad 6 ha, a długość linii obwarowań ponad 900 metrów. Od strony miasta mury obiegała uliczka podmurna. Na północ od kolegiaty już w początkach XVI wieku zaczęto ją zabudowywać, początkowo jednak władze miejskie żądały dostępu do muru (biegnący od wnętrza budynku korytarzyk w domach przy murze). Kościół parafialny znajdował się w północno – zachodniej części miasta, w pobliżu obwarowań, w najwyższym punkcie wzgórza, gdzie mógł pełnić w obronie rolę punktu obserwacyjnego.
Mur obronny w Tarnowie zbudowany został z cegły wiązanej w wątku polskim (naprzemiennie główka i wozówka zwrócone do lica) i posadowiony na kamiennym fundamencie. Jego grubość wynosiła 1,5 metra w przyziemiu, wysokość nie jest znana. Mur zwieńczony był zapewne pierwotnie blankowanym krenelażem, który został w XV wieku lub podczas generalnej przebudowy w XVI zaślepiony i nakryty daszkiem, prawdopodobnie na wzór Krakowa.
Obwarowania tarnowskie prawdopodobnie nie miały pierwotnie baszt, brak bowiem śladów i wzmianek na ten temat. Dopiero w czasie modernizacji murów w XVI wieku udokumentowana została ich budowa. Wzmacniały one głównie późniejszy mur zewnętrzny, ale zbudowano ponadto co najmniej jedną basztę w murze wewnętrznym (północny odcinek obwarowań). Różniły się one znacznie od siebie: smukłe baszty w murze wewnętrznym reprezentowały bardziej tradycyjną formę, basteja muru zewnętrznego była natomiast jak na tamte czasy nowoczesnym obiektem. W okresie nowożytnym poszczególnymi basztami opiekowały się cechy.
Tarnów miał dwie główne bramy, do których zbiegały się ulice otaczające rynek wzdłuż północnej i południowej pierzei: od zachodu Krakowską i od wschodu Pilzneńską. Obie bramy były pierwotne, a Pilzneńska budowana była razem z murem obronnym. Bramy mieściły się w prostokątnych, przejazdowych wieżach, wysuniętych obustronnie przed mur obronny, przy czym brama Pilzneńska wysunięta była w kierunku miasta o 4,6 metra licząc od wewnętrznego lica muru obronnego. W XVI wieku, w czasie modernizacji obwarowań bramy zostały poważnie rozbudowane. Otrzymały przede wszystkim przedbramia. Oprócz bram głównych istniała brama Mniejsza, znajdująca się w południowym boku miasta. Sądząc z topografii terenu zawsze stanowiła tylko przejście dla pieszych. Nie wiadomo kiedy została zbudowana. Była zapewne wcześniejsza od kilku innych furtek wymienionych i powstałych w okresie nowożytnym.
Linię obrony zewnętrznej tworzyły fosy i wał, biegnące u podnóża wzgórza miejskiego. Nie wiadomo, czy były pierwotne, ale istniały przed modernizacją szesnastowieczną, bowiem wspomniał o nich Jan Długosz. Dalsza regulacja i rozbudowa systemu fos i wałów nastąpiła w XVI wieku. Fosa przynajmniej częściowo była nawodniona, zapewne z potoku Rzędzińskiego.
Stan obecny
Istniejące fragmenty obwarowań Tarnowa prawie w całości wtopione są w późniejszą zabudowę. Znaczne partie muru wewnętrznego zachowały się pod tynkiem w tylnych ścianach domów w północno – zachodniej i północnej części miasta, za placem Katedralnym. W ciągu tym na posesji Kapitulna 2 znajduje się baszta czworoboczna u dołu, okrągła u góry, wzniesiona z cegły układanej w wątku polskim. Bardziej na wschód, na posesji Basztowa 4 zachował się fragment muru wewnętrznego. Jedynym miejscem, gdzie można odczytać grubość muru jest fragment od wschodu, przy ul. Pilzneńska Brama 4. Z fragmentem tym związana jest boczna, północna ściana bramy Pilzneńskiej. Prócz wymienionych szczątków muru wewnętrznego, od północy zachowała się część późniejszego muru zewnętrznego, widoczna na tyłach ul. Wałowej. Mur jest przeważnie przelicowany, jedyny dobrze zachowany element stanowi półokrągła, otwarta do wnętrza miasta basteja ze strzelnicami artyleryjskimi na posesji Basztowa 4.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliography:
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.